Dünya’dan teleskoplarla Mars’a bakmakla yetinmeyen insanoğlu, onu daha yakından incelemek istedi.

Bu istek sonucunda NASA, Mars’a bir dizi uzay aracı göndermek için “Mariner Programı”nı başlatırken, SSCB ise “Mars Probe Projesi”ni başlatacaktı. Her iki proje uğrunda da kimi uzay araçları parçalanacak, arızalanacak, uzayın derinliklerinde bir başına kalacak; kimileriyse ilkleri gerçekleştirecekti.

Mars’ın keşfi için SSCB ve ABD’nin oluşturduğu proje sürelerinin oldukça yakın olması dikkat çekicidir.

Mars Probe Projesi (SSCB): 1960 – 1973.
Mariner Programı (ABD)   : 1962 – 1973.

Ancak Sovyetler’in Mars Probe Projesi’nde, ABD’nin Mariner Programı’na kıyasla daha müsrif hareket edilmiş. Üstelik Mariner Programı, Mars Probe Projesi’nden iki yıl daha kısa ve daha az araçla sürdürülmesine rağmen, daha yüksek başarı oranına sahip olmuş. Yine de, her iki proje de Mars’ın keşfi adına çok önemli bilgiler toplamışlar ve gelecekte planlanacak keşif programlarına öncülük etmişler.

SSCB’nin (ve dolayısıyla insanlığın) Mars’a gönderdiği ilk araçlar hakkında bilgi almak için şu yazımıza göz atabilirsiniz.

1963 senesinde NASA JPL müdürü Dr. William Pickering, Mariner 2'nin bir modelini dönemin başkanı John F. Kennedy'e gösterirken... NASA müdürü James Webb ise uzay aracı modelinin hemen arkasında görülüyor.
1963 senesinde NASA JPL müdürü Dr. William Pickering, Mariner 2’nin bir modelini dönemin başkanı John F. Kennedy’e gösterirken… NASA müdürü James Webb ise uzay aracı modelinin hemen arkasında görülüyor.

 

Öncelikle belirtmek gerekir ki, aslında NASA’nın Mariner Programı yalnızca Mars odaklı bir proje değildi. Mars’la birlikte aynı zamanda Merkür ve Venüs üzerinde de incelemelerin yapılması amaçlanmıştı. Ancak zamanla bu araçların Jüpiter ve Satürn hakkında da araştırma yapmaları gerektiği düşünülünce Mariner Programı’ndan iki araç, Voyager 1 ve Voyager 2 olarak isimlendirilerek “Voyager Programı” kapsamında Mariner Programı’ndan tamamen ayrıştırıldılar.

Mariner Programı kapsamında Mars üzerinde araştırma yapılması için toplamda altı araç planlanmıştı. Bu altı araçtan dördü başarılı oldu. Zaten, Mariner Programı kapsamında gönderilen on araçtan toplamda yedisi başarılı olabilmişti.

Mariner 3 ve Mariner 4

Mars’a ulaşması için gönderilen ilk uzay aracı Mariner 3, 5 Kasım 1964’te fırlatıldı ancak 260 kg ağırlığındaki bu araç, daha sonra arızalanarak görevini yerine getiremedi.  Mariner 3’ten tam 23 gün sonra, 28 Kasım 1964’te gönderilen Mariner 4 ise ilk başarılı Mars yakın uçuşunu gerçekleştiren uzay aracı olma unvanını elde etti. Mariner 4, 14 Kasım 1965’te Mars’ın 9.846 km yakınından geçerek Dünya’ya çok önemli bilgiler ve fotoğraflar gönderdi.

Mariner_3_and_4
Mariner 3 ve 4 araçları.

 

Bu bilgiler bizlere Mars’ın atmosferi, yüzey basıncı, gezegenin ana elementleri gibi konularda yardımcı oldu. Ayrıca Mariner 4, Mars’ta geniş bir bitki örtüsünün bulunduğu yönündeki temelsiz iddialarla birlikte, “Mars Kanalları” hipotezini de çürütmüştü. Bununla beraber, daha önceleri teleskoplarla gözlenebilen Mars’ın kutup takkelerinin hangi elementlerden oluştuğu sorusu da cevaplanmış oldu. Önceden tahmin edildiği üzere bu takkeler gerçekten de buzdan oluşmaktaydı ancak bu, bildiğimiz buz değildi; çünkü içerisinde bolca karbondioksit barınmaktaydı.

Mariner 4 görevi, 7 Aralık 1967’de başlayan arızalarla birlikte, 10 ve 11 Aralık’ta araca toplam 83 mikrometeoridin çarpması sonucunda görevin başlangıcının 3 yıl 23 gün sonrasında son buldu. Mariner 4, bugün okyanus ortasında terkedilmiş bir gemi gibi, sahipsiz bir biçimde göğsünü delip geçen mikrometeor dalgalarına aldırmadan yörüngesinde yüzmeye devam ediyor. Kalbimizdesin Mariner 4…

Mariner 6 ve 7

411’er kilo ağırlığındaki iki uzay aracı, Mars’ın ekvator ve güney yarımküre bölgelerinin üzerinde uçuş yapmak amacıyla gönderildiler. Mariner 6, 24 Şubat 1969’da fırlatılırken, Mariner 7, ondan yaklaşık bir ay sonra, 27 Mart’ta Cape Kennedy Fırlatma Üssü’nden gönderildi.

Mariner 6 ve 7 araçları.
Mariner 6 ve 7 araçları.

 

Her iki araç da başarılı uçuşlar gerçekleştirip, kameralar ve kızılötesi-morötesi spektrometreler sayesinde Dünya’ya önemli bilgiler gönderdiler. Bugün, her ikisi de terk edilmiş biçimde yörüngelerinde dönmeye devam ediyorlar.

Mariner 8 ve 9

9 ve 14 Mayıs gibi çok yakın aralıklarla fırlatılan bu iki araç, Mars yüzeyinin ortaklaşa haritasını çıkarmak amacıyla gönderilmişlerdi. Ancak beklenmedik bir şekilde 9 Mayıs’ta fırlatılan, neredeyse bir ton ağırlığındaki Mariner 8 arızalandı ve fırlatmadan kısa bir süre sonra Atlantik Okyanusu’nu boyladı. Ardından gönderilen Mariner 9 ise sorunsuz bir şekilde, 1971’in Kasım’ında Mars yörüngesine girerek onun ilk yapay uydusu olmayı başardı. Üzerinde bulunan teknolojik teçhizatla birlikte bilim insanlarına Mars hakkında yeni pek çok şey öğretti. Bilim insanları ondan yeteri kadar veri aldıktan sonra Mariner 9 görevi durduruldu ve 2022 yılında Mars atmosferinde yanması ya da yüzeye düşüp parçalarına ayrılması beklentisiyle yalnız bırakıldı.

Mariner 9 uzay aracı.
Mariner 9 uzay aracı.

 

Mariner 9, 1971 yılında Mariner Programı kapsamında başarılı olan son uzay aracı olurken son derece müsrif davranmasına rağmen SSCB Mars Probe Projesi bu yıla kadar hatırı sayılır başarılara imza atamamıştı. Ancak nihayet, 1971’de SSCB’nin başarılı olan nadir araçlarından Mars-2 ve Mars-3, Mars atmosferine girmeyi başardılar. Ancak Mars-2, yüzeye inmek üzere atmosfere girerken komut temelli bir hata yüzünden atmosferde yanarak parçalarına ayrıldı. Yoldaşı Mars-3 ise 2 Aralık 1971 günü insanoğlunun Mars yüzeyine ilk başarılı iniş yapan uzay aracı olma unvanını elde etti. Yine de inişten yalnızca 20 saniye sonra arızalandığı için Dünya’ya işe yarar veriler aktaramadı.

Viking Programı (Viking 1 ve Viking 2)

Mariner Programı’nın sonlandırılmasından sonra NASA, Mars hakkında daha fazla bilgi elde etmek amacıyla en yüksek bütçeli Mars Programı’nı oluşturdu. Viking Programı, toplamda bir milyar Amerikan Doları’na mal olacaktı.

Viking 1 yörünge ve yüzey aracı birbiriyle birleşik halde, Mars yolunda...
Viking 1 yörünge ve yüzey aracı birbiriyle birleşik halde, Mars yolunda…

 

20 Haziran 1976’da Mars topraklarına ayak basan ilk Amerikan uzay aracı olma unvanını elde eden Viking 1, 20 Ağustos 1975’de fırlatılmıştı. 823 kg ağırlığındaki araç, Mars toprağı üzerinde deneyler yapabilmesi için de geliştirilmişti. Bu sayede Viking 1, Mars toprağının yapısını kendi kendine yaptığı deneyler sonrasında Dünya’ya aktardı.

Viking 1, Mars toprağında yüzde bir oranında su bulunduğunu söylüyordu. Görünüşe göre, kutup takkelerinde bulunan buz dışında Mars toprağında yakın zamanda su bulunmuyordu. Viking Programı’nın hedeflerinden biri de Mars’ta yaşamı araştırmaktı ancak bulunan yüzde birlik su oranı yakın zamanda veya o zamanda Mars’ta yaşam olduğunu kanıtlamak için yeterli değildi.

Efsanevi kozmolog Carl Sagan, yeryüzünde testleri yapılan Viking 1 aracının prototiplerinden birinin önünde.
Efsanevi kozmolog Carl Sagan, yeryüzünde testleri yapılan Viking 1 aracının prototiplerinden birinin önünde.

 

Viking 1 yüzeyde toprağı eşeleyedursun, Mars semalarında turlayan Viking 2, Dünya’ya Mars’taki su hakkında önemli bilgiler gönderecekti. Mars yüzeyinin ayrıntılı fotoğraflarını çeken Viking 2, Mars’ta su olup olmadığı sorusu hakkında devrim niteliğinde keşifler yaptı.

9 Eylül 1975’te fırlatılan 572 kg ağırlığındaki araç; Viking 1’in aksine Mars yüzeyini fotoğraflamak ile görevlendirilmişti. -Bu noktada belirtmek gerekir ki Viking 1’in görevi daha çok Mars toprağı hakkında araştırma yapmaktı. Yine de aldığı fotoğraflar Mars’ta su konusu açısından önemlidir.-

Viking 1 uzay aracının gönderdiği renkli Mars fotoğraflarından biri. Fotoğrafta, aracın kazıcı kepçesiyle mars yüzeyinde açtığı oyukları görebilirsiniz.
Viking 1 uzay aracının gönderdiği renkli Mars fotoğraflarından biri. Fotoğrafta, aracın kazıcı kepçesiyle mars yüzeyinde açtığı çukurları görebilirsiniz.

 

Alınan fotoğraflar Mars’ta büyük nehirler tarafından oluşturulmuş geniş oyuklar, derin vadiler ve uçsuz bucaksız su yataklarını işaret ediyordu. Fotoğraflar apaçık bir şekilde bir zamanlar Mars’ın suyla dolu olduğunu gösteriyordu. Mars’ta bir zamanlar yağmurlar yağıyor ve su taşkınları yaşanıyordu.

Su tarafından oluşturulan bu oyukların keşfiyle, daha önceleri “Mars Kanalları” tartışması dahilinde, Schiaparelli ve Lowell gibi bilim insanları gerçekten onları görmüş olabilir miydi sorusu gündeme geldi. Ancak o zamanın teknolojisiyle Mars oyuklarını görmeleri mümkün değildi. Zaten Schiaparelli ve Lowell gibi bilim insanlarının kanallar çizimi gerçek Mars oyuklarıyla benzerlik göstermemektedir.

Viking 1 yörünge aracı tarafından çekilen, Mars'taki eski su akışlarını veya nehir yataklarını gösteren fotoğraflardan biri.
Viking 1 yörünge aracı tarafından çekilen, Mars’taki eski su akışlarını veya nehir yataklarını gösteren fotoğraflardan biri.

 

Vikingler, Mars’ta geçirdikleri ortalama beş yıl boyunca (Viking 1 2.307, Viking 2 1.050 Dünya günü) Dünya’daki bilim insanlarına gezegenin havası, toprağı ve ‘suyu’ hakkında çok önemli bilgiler ilettiler. Bununla birlikte Viking 1 ve 2, ilk defa Dünya’ya Mars’ın renkli fotoğraflarını göndermişlerdi. Elbette Viking Programı’nın sonlandırılması Mars hakkında yeteri kadar bilgi edindiğimiz anlamına gelmiyordu. Daha cevaplanması gereken çok soru vardı.

Ek bilgi: Viking 1 ve Viking 2 uzay araçlarının her biri karada ve havada olmak üzere ikişer parçadan oluşmaktadır. Ancak Viking 1 ve Viking 2, görevleri bakımından yine de birbirlerinden farklıdırlar.

Viking Programı’ndan sonra Mars’a Rusya, ABD, Japonya gibi ülkelerden pek çok araç daha gönderildi. Ancak bunların hepsine yer vermek yazımızı gereksiz bilgilerle doldurup sıkıcılaştıracağından yalnızca Mars’ın keşfinde kilometre taşları olan Mariner, Mars Probe ve Viking Programları’ndan bahsettik. Bugün devam etmekte olan ve gelecekte yapılması planlanan diğer Mars görevleri mevzusu oldukça geniş bir konu olduğundan, buna gelecek yazılarımızda değineceğiz.

Kemal Cihat Toprakçı

Not: Yazımızın başında yer alan görsel, Viking 1 aracının bir sanatçının gözünden Mars’a inişini canlandırıyor.

Kaynak:

  1. http://space.jpl.nasa.gov/msl/Programs/mariner.html
  2.  http://science.nasa.gov/missions/mariner-missions/
  3. https://en.wikipedia.org/wiki/Exploration_of_Mars
  4. https://en.wikipedia.org/wiki/Mariner_program
  5. http://www.jpl.nasa.gov/news/fact_sheets/mariner.pdf
  6.  http://astro.if.ufrgs.br/solar/sovmars.htm
  7.  https://en.wikipedia.org/wiki/Mars_program