Mariner, Mars Probe ve Viking Programları sayesinde Mars’ın keşfi konusunda attığımız önemli adımlar, teknolojinin de gelişmesiyle birlikte yerini çok daha nitelikli uzay araçlarına bırakacaktı. (Yazı dizimizin ilk bölümünü bu linkten okuyabilirsiniz.)

2000’li yıllara değin Mars’ın keşfi için her ne kadar ABD’nin yanı sıra Rusya ve Japonya emek vermiş olsa da, bu konuda ABD’nin başarı oranıyla üstünlüğü her zaman kendini belli etti. 2000’li yıllara gelindiğinde artık Mars’ın haritalarını önceki yıllara kıyasla çok daha kaliteli çıkarmayı başarabilmiştik.

Örneğin 1996’da fırlatılan Mars Global Surveyor uzay aracı 2001 yılında Mars yüzeyinin haritasını ayrıntılı bir şekilde çıkardı. Ne var ki, 2006 yılında görevlerine devam etmekteyken arızalandı ve Dünya ile irtibatını kesti.

mars_global_surveyor
Bir sanatçının gözünden Mars’ın yörüngesinde Mars Global Surveyor aracı.

 

Mars Global Surveyor aracının Mars haritasını çıkardığı yıl olan 2001’de adını ünlü bilim kurgu yazarı Arthur C. Clarke’ın “2001: A Space Odyssey” (2001: Bir Uzay Macerası) kitabından alan 2001 Mars Odyssey uzay aracı 7 Nisan 2001’de Cape Canaveral üssünden uzaya gönderildi.

2001 Mars Odyssey aracı Mars’ın jeolojisi, iklimi, içerdiği mineralleri ve Mars buzlarını araştırmak için gönderildi. Bugün halen çalışır vaziyette olan araç, yıllarca Dünya’ya önemli bilgiler gönderdikten sonra 15 Aralık 2010’da Mars’ta en uzun süre kalıp bilgi gönderen uzay aracı olması ile toplam dokuz yıl hizmet veren Mars Global Surveyor uzay aracının rekorunu kırdı. 2001 Odyssey bugün hala Mars yörüngesinde çalışır halde dönmeye devam ediyor.

mars-odyssey-8826
2001 Mars Odyssey uzay aracı Mars yörüngesinde (sanatçı konsepti).

 

Yıl 2003 olduğunda bu defa ESA (Avrupa Uzay Ajansı) Mars’a Mars Express adı altında bir yörünge ve bir kara aracı olmak üzere iki adet uzay aracı gönderecekti. Bunlar Avrupa’nın Mars’a göndereceği ilk araçlar olacaktı. 2 Haziran 2003’te fırlatılan Mars Express başarılı olurken, 25 Aralık 2003’te iniş sırasında başarısız olan Beagle 2 ile o gün iletişim kesildi ve Mars topraklarında bir başına bırakıldı.

Mars Express ise Mars yörüngesinde hala çalışır halde ve hala Dünya’ya Mars’ın iklimi ve jeolojisi başta olmak üzere pek çok bilgiyi aktarmaya devam ediyor.

Mars Keşif Aracı Görevi

NASA tarafından planlanmış, Mars Exploration Rover Mission (MER) olarak da bilinen Mars Keşif Projesi, 2003 yılında Mars’ın yüzey ve jeolojisini incelemek adına başlatıldı. Program, ünlü Mars keşif robotları Spirit (MER-A) ve Opportunity (MER-B) tarafından yürütüldü. Yürüyen laboratuvarlar olarak da adlandırabileceğimiz bu iki gezginin Mars’taki amacı, Mars toprağını inceleyerek gezegenin geçmişteki su aktivitesi hakkında bilgi toplamaktı.

Opportunity-Landing
Opportunity gezgin aracının, iniş modülünden ayrılıp ilk kez Mars topraklarına “ayak basışını” gösteren illüstrasyon.

 

Spirit 10 Haziran 2003’te, Opportunity ise 7 Temmuz 2003’te Mars’a olan yolculuklarına başladılar. Spirit 4 Ocak 2004’te Mars’a iniş yaparken, ikizi Opportunity ondan 21 gün sonra, 25 Ocak’ta inişini gerçekleştirdi. Mars topraklarında gezerek gezegenin farklı noktalarını incelemeleri için görevlendirilen araçlar, zaman zaman kazalar yaşamıyor değillerdi.

Örneğin 1 Mayıs 2009 tarihinde Mars toprağında sıkışıp hareket edemeyen bahtsız Spirit ölene dek araştırmalarını mahsur kaldığı yerden devam ettirmeye çalışacaktı. 2010’da Spirit ile iletişimin kesilmesi üzerine kurtarma çalışmaları başladı. 24 Mayıs 2011’e kadar sürdürülen bu çaba NASA’nın Spirit görevinin sonlandığını açıklamasıyla son buldu.

marsopoptunity548
Spirit tarafınan çekilen, Mars’ta günbatımı fotoğrafı.

 

İkizi Spirit’in ölümünden sonra Opportunity, Mars dağları, kraterleri ve vadilerinde gezip Dünya’ya önemli bilgiler göndermeye devam etti. Opportunity üzerinde bulunan panorama kamerası, deneyler yapabildiği minik laboratuvarı ve diğer pek çok yüksek teknolojili ekipmanı sayesinde insanoğlunun Mars hakkında bildiklerini ikiye katladı. Ayrıca Opportunity’nin sahip olduğu altı adet tekerleği onun Mars yüzeyinde sürekli olarak yer değiştirmesini sağlıyordu. Her bir tekeri Güneş enerjisiyle çalışan motorlara sahipti ve saniyede maksimum beş santimetre kadar ilerleyebiliyordu. Aslında Opportunity’nin bu hızı, onun “uzak bir gezegen üzerinde en fazla yol kat etme rekoru”nu kırmasını sağlamıştı. Opportunity, önce 2013 yılında kat ettiği 35 km’lik mesafe ile 1972 yılında Apollo 17 astronotları Eugene Cernan ve Harrison Smith’in Ay aracı ile kat ettikleri mesafeyi geçti. Daha sonra ise Sovyet Rusya’nın Ay’a inen uzay aracı Lunokhod 2’nin 37 km’lik rekorunu kırdı. Opportunity şu anda 40 km’lik mesafeyi aşmış durumda ve hala Mars’tan bilgiler göndermeye devam ediyor.

opportunity-kontrol
Opportunity uzay aracı kontrollerden geçerken.

 

720 milyon dolarlık bütçeyle NASA JPL gözetiminde yaratılan uzay aracı 12 Ağustos 2005’te fırlatıldı ve 10 Mart 2006’da Mars yörüngesine girdi. MRO’nun Mars yörüngesine girmesiyle tarihte ilk kez Mars’ta aynı anda bulunan en fazla araç sayısına ulaşılmış oldu.

Öyle ki; o anda MRO’nun yanı sıra Mars’ta (yörünge ya da yüzeyinde) Spirit, Opportunity, 2001 Mars Odyssey, Mars Express ve Mars Global Surveyor’da bulunuyordu. MRO üzerinde üç tip kamera, iki tip spektrometre ve bir tane de radar bulunduruyordu. Tüm bunlarla Mars’ın jeolojisi, içerdiği mineraller ve Mars buzları başta olmak üzere pek çok konu hakkında önemli araştırmalar yaptı. MRO’nun en önemli bulgularından biri Mars’ta aktif halde bulunan sıvı karbondioksitin gözlemlerini yapması ve geçmişte Mars’ta bulunan suyla ilgili çalışmaları oldu.

Mars_face_HiRISE_MRO
Mars’ın Cydonia bölgesinde MRO’nun HiRISE kamerasıyla çekilmiş “Mars’taki Yüz” olarak da bilinen bir oluşum.

 

3 Mart 2010’da MRO, Dünya’ya toplamda 100 TB’nin üzerinde veri göndererek, bugüne kadar Dünya’ya en fazla veri gönderen uzay aracı olma unvanına sahip oldu. Mars’ın doğru yerde ve zamanda çekilmiş tek bir fotoğrafının dahi ne kadar önemli olabileceğini düşünürsek 100 TB (100.000 GB) verinin ne demek olduğunu düşünmeyi size bırakalım.

MRO’nun yörüngesi 29 Temmuz 2015’te güncel bir Mars görevine yardımcı olmak amacıyla değiştirildi ve şu anda çalışır halde, gelecek Mars görevleri için hazır durumda.

Phoenix (Anka Kuşu) Uzay Aracı

Phoenix_landing
Sanatçı gözünden Phoenix uzay aracının Mars’a inişinin tasviri.

 

Mars’ta deneyler yaparak Mars’ın mikrobiyolojik yaşamı ve suyun geçmişini araştırmak amacıyla 4 Ağustos 2007’de fırlatılan Phoenix, 25 Mayıs 2008’te Mars toprağına indi. Bu ayrıca Mars’ın kutup bölgesine ilk başarılı iniş yapan uzay aracı olması anlamına geliyordu.

Phoenix görevi, Arizona Üniversitesi tarafınca yönetilmekteydi ki bu, bir devlet üniversitesince yürütülen ilk uzay göreviydi. Ancak elbette yine de bu görev, NASA JPL tarafından desteklenmekteydi. Ayrıca Kanada Uzay Ajansı, Texas Üniversitesi ve Max Planck Enstitüsü’nün de görevde katkıları vardı. Aracın üzerindeki her bir parça, farklı ülkeler ve kurumlar tarafından yapılmıştı.

Arkasında beşten fazla ülkenin ve uzay ajansının desteği olduğundan Phoenix, üzerinde meteoroloji istasyonundan farklı türlerde mikroskoplara ve kameralara kadar pek çok önemli ekipmanla donatılmıştı. Örneğin 350 kg ağırlığındaki Phoenix, üzerinde deneyler yapabilmesi adına tam teşekküllü bir laboratuvar bulunduruyordu ve robot kolu ile Mars toprağını kazabilme yetisine dahi sahipti.

Phoenix ile alınmak istenen asıl bilgi Mars’ta suyun varlığı olduğundan, kuzey kutup bölgesine inişini gerçekleştirmişti. 2002 senesinde 2001 Mars Odyssey uzay aracı tarafından da Mars’ta suyun (buz halinde) olduğu konusundaki varsayım Phoenix tarafından 31 Temmuz 2008’de doğrulanmış oldu. Ayrıca Phoenix, suyun Mars’ta güncel olarak düşük atmosfer basıncından dolayı sıvı halde bulunmasının mümkün olmadığını da doğruladı.

Phoenix'in kameralarından Mars yüzeyi, aracın Güneş panelleri ve kazıcı kepçesi.
Phoenix’in kameralarından Mars yüzeyi, aracın Güneş panelleri ve kazıcı kepçesi.

 

28 Ekim 2008’te Phoenix, kutup bölgesinde bulunduğundan çalışabilmesi için Güneş’ten panelleri için yeterince enerji alamayınca derin bir uykuya yattı. Her ne kadar uyandırılması için çok çaba harcanmış olsa da, 24 Mayıs 2010’da görevin tamamen sonlandırıldığı açıklandı.

Curiosity (Merak) Uzay Aracı

Günümüze yaklaştıkça planlanan Mars görevlerinin barındırdığı yeni Mars araçlarının teknolojileri de gittikçe kusursuzlaşıyor buna bağlı olarak araçların yetenekleri git gide artıyordu. Nitekim bu yazıyı yazarken bizler, her yeni Mars keşfinde rol oynayan uzay aracının özetini yapmakta bile zorlanıyoruz. Öyle ki, örneğin yalnızca Curiosity Uzay Aracı’nı anlatmak için sayfalarca yazabiliriz.

curiosity-test-5787
Curiosity, yeryüzünde bilim insanlarınca test edilirken…

 

Öyle bir Mars kaşif robotu düşünün ki; yalnızca bir otomobil büyüklüğündeyken üzerinde 10’un üzerinde teknolojik takip ekipmanı bulunsun, Mars topraklarında özgürce gezebilsin, ilgisini çektiği bölgeleri otomatik olarak tespit ettiğinde robotik koluyla analiz edebilsin… Curiosity bütün bu özellikleriyle ismini (“Merak”) fazlasıyla hak ediyor.

900 kg ağırlığındaki Curiosity, 26 Kasım 2011’de Cape Canaveral Uzay Üssü’nden fırlatıldı ve 6 Ağustos 2012’de Mars’ın Gale Krateri’ndeki Aeolis Palus bölgesine başarılı bir iniş gerçekleştirdi. Curiosity, inişini yaptığı andan itibaren Mars’ın biyolojik, jeolojik ve jeokimyasal özellikleri hakkında araştırmaya başladı. Ayrıca Curiosity, Mars’ın gelecekte insanların yerleşimi için uygun olup olmadığı gibi yenilikçi görevlere de sahipti. Curiosity’nin Mars’ın bir zamanlar mikrobiyolojik yaşamın oluşması için uygun şartlara sahip olduğu bulgusunun önemli keşiflerinden biri olduğunu da belirtmek gerek.

2020’de fırlatılması planlanan Mars 2020 uzay aracı için zemin hazırlamakta olan Curiosity bugüne kadar Dünya’ya Mars hakkında çok fazla veri gönderdi ve hala göndermeye, Mars’ı keşfetmeye devam ediyor.

Mars Orbiter Mission (MOM)

Burada tanıtacağımız uzay aracı biraz daha farklı… Aslında farklı olan uzay aracı değil, uzay aracının hangi ülke tarafından gönderildiği. “Önemli Mars Ziyaretlerimiz” serisinde Mars’a olan ziyaretlerde en çok Rusya ile birlikte ABD’nin ismini duyduk. Ancak bugün Dünya yörüngesinde bulunan birkaç uydusunu bile neredeyse sahiplenemeyen ülkemizde, ineğe taptıkları gerekçesiyle dalga geçilen Hindistan’ın Mars yörüngesinde bir uydusu vardır ve 2014’ten bu yana Mars yörüngesinden Dünya’ya veriler göndermektedir!

Hindistan’ın kaşif robotu Mangalyaan’ının ilk denemede Mars’ın yörüngesine başarıyla oturuşunu kutlayan kadınlar
Hindistan’ın kaşif robotu Mangalyaan’ının ilk denemede Mars’ın yörüngesine başarıyla oturuşunu kutlayan ekipteki bilim insanları.

 

5 Kasım 2013’te Hindistan Satish Dhawan Uzay Merkezi’nden (SHAR) fırlatılan MOM, 24 Kasım 2014’te Mars yörüngesine girdi. Hindistan Uzay Araştırma Merkezi (ISRO) ile Hindistan, Mars’a araç gönderme girişiminde bulunan ve başarılı olan ilk Asya ülkesi oldu. Ayrıca Hindistan, 74 milyon Amerikan Dolarına mal olan bu Mars göreviyle bugüne kadarki en ucuz gezegenler arası uzay görevini gerçekleştirmiş oldu.

MOM yerine Hindistan dilinde “Mars aracı” anlamına gelen “Mangalyaan” olarak da telaffuz edilen araç bugün çalışır halde Mars yörüngesinde dönmeye devam ediyor. Bu konuda pek ümitli olmasak da, darısı bizim başımıza diyelim… Araç tarafından gönderilen fotoğrafları görmek için bu linki kullanabilirsiniz.

india-mars-orbiter-success
Hindistan’ın kaşif robotu Mangalyaan’ın Mars yörüngesindeki tasviri.

 

Mangalyaan’dan sonra ise NASA tarafından Mars atmosferi hakkında araştırma yapmak amacıyla 18 Kasım 2013’te gönderilen Mars Atmosphere and Volatile Evolution Mission (MAVEN), 22 Eylül 2014’te Mars yörüngesine girdi. 5 Kasım 2015’te ise MAVEN, bilim insanlarına Mars atmosferinin kaybolmasında Güneş rüzgarlarının etkisinin olduğu bilgisini sağladı. MAVEN, bugün Mars yörüngesinde Mars atmosferi hakkındaki araştırmalarına devam ediyor.

Sonuç

1950’lerden bugüne insanoğlunun Mars’a olan yolculuğunda ilklerin yaşandığı en önemli Mars misyonlarını ve araçlarını anlattık. Daha çok ABD tarafından yürütülen Mars yolculukları sayesinde Mars’ın iklimi, atmosferi, jeolojisi, mikrobiyolojisi, suyu, gezegenin geçmişi gibi hayati konularda önemli bilgiler elde ettik. Tüm bu bilgiler bizim Mars’la ilgili temel sorularımızı yanıtlamış olsa da, henüz Mars’la işimiz bitmiş değil. Elde ettiğimiz tüm bu bilgiler, bugün hayal gibi görünen, insanoğlunun Mars’a yerleşme planları hakkında önemli katkılar sağladı. Öyle ki, insanoğlu artık Mars’ta koloniler kurmak ve bir yaşam oluşturmak için çalışmalara başlamış durumda. Bunda şüphesiz, 1950’lerden beri yürütülen başarılı başarısız her bir Mars görevinin payı çok büyük.

Kim bilir, belki gelecekte bir gün, henüz Dünya’yı bile tam olarak keşfedememiş insanoğlu Mars’a topluca göçlere başlar ve Dünya yalnızca bütün insanlığın terk ettiği bütün bir anavatan olarak kalır. Bilim kurgu gibi görünen bu senaryoyu düşünürken, 100 sene öncesine kadar Ay’a yolculuğun dahi “gerçekleşmesi imkansız, çocukça bir hayal” olarak görüldüğünü unutmamak gerek. İhtiyacımız olan, fazlaca zaman ve bolca merak…

Kemal Cihat Toprakçı

(1) https://en.wikipedia.org/wiki/Mars_Global_Surveyor
(2) http://mars.nasa.gov/odyssey/
(3) https://en.wikipedia.org/wiki/Exploration_of_Mars
(4) https://www.nasa.gov/mission_pages/phoenix/main/
(5) http://history.nasa.gov/marschro.htm
(6) https://www.nasa.gov/mission_pages/msl/
(7) https://en.wikipedia.org/wiki/Mars_Orbiter_Mission
(8) http://science.nasa.gov/missions/mars-exploration-rover-spirit/
(9) http://mars.nasa.gov/mro/mission/
(10) http://www.jpl.nasa.gov/missions/mars-exploration-rover-opportunity-mer/