Planetaryum, astronomi ve uzay bilimlerinde eğitim amaçlı kullanılmaya başlanmış olup sonrasında ise diğer bilim dallarında eğitimi eğlenceli bir şekilde vermeye çalışılan kubbe şeklinde özel bir yapıdır.

Türkçe’de gökevi, uzay tiyatrosu, uzay küresi ya da uzay çadırı olarak adlandırılır. Ya taşınabilir şekilde çadır planetaryumlar ya da sabit bir şekilde inşa edilmiş planetaryumlar olarak iki şekilde kullanılır.

Taşınabilir planetaryumlar, 6-10 metre çapında olup kolayca şişirilen çadır kullanıp, 4k projeksiyon ve ayna yardımı ile görüntü yansıtılır.

Sabit planetaryumlar ise genelde kubbe şeklinde yapılar olup, fiberglas, çelik konstrüksiyon gibi yapı malzemeleri kullanılarak inşa edilmektedir. Kubbe şeklindeki yapı içerisinde özellikle 1980’li yıllardan itibaren bilgisayarla yönlendirilen bir ya da birden fazla projeksiyon cihazı ve balık gözü lens kullanılarak 360 derecede 3 boyutlu görüntü yansıtan özel yapılardır.

Japonya Nagoya Planetaryum

 

Planetaryumlar bir simülasyon sisteminin yeri olup içerisinde opto-mekanik sistem, dijital projektörler ve ses sistemlerin kullanıldığı yapılardır. Bu sistemler sayesinde Güneş, gezegenler, yıldızlar ya da herhangi bir gök cismi kubbeye yansıtılır ve dünyanın herhangi bir yerinde, bulunulan zaman, geçmiş ya da gelecek zamanlardaki gökyüzü görülebilir.

Planetaryum denildiği vakit akıllara sadece astronomi çalışmaları gelmesin. Özellikle son zamanlarda biyolojiden fiziğe, matematikten kimyaya bütün temel bilimlerin eğitimleri planetaryumlar da verilmeye başlandı.

Şimdi içinizden bilimin eğlence merkezi denildi ama hiç eğlenceden bahsedilmedi diyor gibisiniz. Astronomların hazırlamış olduğu özel şovlar sayesinde yıldızlar ve galaksiler arası yolculuğa çıkabilirsiniz. Sistemin vermiş olduğu 3 boyutlu etkiden dolayı koltukların hareket ettiğini hissedebilir ve karşınızda bir anda Satürn ve halkalarını görebilirsiniz.

Konya Bilim Merkezi Planetaryumu’nda Satürn ve halkalarının gösterimi.

 

Çok güçlü ses sistemleri olduğu için konserler verebilir ve yıldızların, gezegenlerin altında dans edebilirsiniz. Takımyıldızları altında evlilik teklifleri edebilir ve doğum günü partileri düzenleyebilirsiniz. Kendinizi denizde gibi hissederken, karşınızda bir anda kutup ayısı görebilirsiniz ?

Biraz eskilere gidelim. İlk planetaryum ne zaman yapılmış bir öğrenelim.

1923 yılında Almanya’da optik firma sahibi olan Carl Zeiss tarafından Münih’teki Deutsches Museum için inşa edilmiştir. Buradaki amaç, Güneş, gezegenler, Ay ya da diğer gök cisimlerinin geçmişte veya gelecekte konumlarını belirleyip onlar hakkında bilgiler edinmekti.

1930’lu yıllarda ise Chicago’da The Adler Planetarium tarafından ABD’de büyük bir planetaryum kuruldu ve bu planetaryum günümüzün en eskisi ve aktifidir. Sayıları Dünya üzerinde gittikçe artan planetaryumların devrim noktası ise 1981 yılında olmuştur. Başlangıçta planetaryumda sadece ışık kaynağı ve merceklerden oluşan yansıtıcılar, günümüzde çoğunlukla bilgisayar kontrollü karmaşık dijital ve opto-elektronik cihazlar halini almıştır.

Carl Zeiss firması tarafından yapılan opto-mekanik bir sistem.

 

Planetaryum sayesinde, astronomide Güneş sistemi, kara delikler, takımyıldızlarının mitolojik şekilleri, uzay çalışmaları, yıldızların yapıları ve uzaklıkları vs. gibi konular çok rahat bir şekilde anlatılmaktadır. Tıp alanında ise insan anatomisini çok rahat incelenebilir, damarların içinde yolculuğa çıkılabilir. Kullanım alanında sınırlaması neredeyse hiç olmayan planetaryumlarda mimarlık ve diğer alanlarda 3 boyutlu animasyonlar ve çizimler ayrıntısıyla gösterilerek, konu daha anlaşılabilir hale getirilebilir.

Dünya üzerinde sayıları gittikçe artmakta olan planetaryumların sayısı 4000’den fazladır. Ülkemizde planetaryum kültürü yeni yeni oluşmaya başladı. Genelde belediyeler tarafından bilim merkezlerinde inşa edilen planetaryumlar da film gösterimi yapılmakta ve astronomi eğitimleri verilmeye başlanmıştır. Bazı özel okullar ise kendi bünyelerinde planetaryum yaptırıp genelde fen bilgisi derslerinin anlatımlarında ve okullarını tanıtma amaçlı kullanmaktadırlar.

Peki, ülkemizde nerelerde planetaryumlar bulunmaktadır.

  • Konya Bilim Merkezi Planetaryumu
  • Kayseri Bilim Merkezi Planetaryumu
  • Eskişehir Bilim Merkezi Planetaryumu
  • Gaziantep Gezegenevi
  • Sancaktepe Bilim Merkezi Planetaryumu
  • Antalya Expo Planetaryumu
  • Samsun 19 Mayıs Üniversitesi Planetaryumu
  • Bursa Cacabey Planetaryumu
  • Deniz Harp Okulu Planetaryumu
  • Ses Okulları Planetaryumu
  • Bursa Bilim ve Teknoloji Merkezi Planetaryumu
  • Serdivan Belediyesi Planetaryumu
  • Çağ Üniversitesi Planetaryumu
  • Darüşşafaka Eğitim Kurumları Planetaryumu
  • Rahmi M. Koç Müzesi Planetaryumu
  • Ankara Ali Kuşçu Gökbilim Merkezi
  • İstanbul Ali Kuşçu Uzay Evi Planetaryumu
  • İstanbul Üniversitesi Astronomi ve Uzay Bilimleri Bölümü Planetaryumu
  • İzmir Özel Türk Koleji Planetaryumu
  • Bağcılar Belediyesi Planetaryumu
  • Üsküdar Bilim Merkezi Planetaryumu
  • Polatlı Uluğ Bey Bilim Merkezi Planetaryumu
  • Elazığ Bilim Merkezi Planetaryumu
  • Yenimahalle Belediyesi Evrensel Değerler Çocuk Müzesi Planetaryumu
  • Ankara Taurus Alışveriş Merkezi Atlas Planetaryumu
  • İzmit Planetaryum
  • İstek Okulları Astronomi Müzesi Planetaryumu
  • Tuzla Belediyesi Planetaryum ve Gözlemevi
  • Van Edremit Planetaryum
  • Amasya Şehit Ferhat Ünelli Bilim ve Sanat Merkezi Planetaryumu
  • Manisa Bilim Evi ve Planetaryum
  • Denizli Planetaryum
  • Adana Yüreğir Bilim Merkezi Planetaryumu

Eğer sizde yıldızlar arası yolculuğa hazırsanız sizleri en yakın planetaryuma gitmenizi tavsiye ediyoruz.

Sinan Koçak