Görüntüsü ile büyüleyici, sıcaklığı ile öldürücü muhteşem bir doğa olayıdır; volkanizmalar. Şu ana kadar volkanizma denildiğinde bir çoğunuzun aklına her zaman sıcak ve kavurucu lav patlaması gelmiştir.

İtiraf ediyorum, belirli bir zamana kadar bende volkanizmaların sadece sıcak olduğunu düşünüyordum. Fakat volkan bilimi ile ilgili sonradan öğrendiğim şaşırtıcı bilgiler, bu bilimin aslında ne kadar muhteşem ve büyüleyici olduğunu gözlerimin önüne sermişti. Bunun yalnızca Dünya’daki şekli ve gösterişiyle sınırlı olmadığını, Güneş’in ve sistemimizin ötesinde buzlu volkanizmaların olduğunu öğrendiğimde oldukça şaşırmıştım.

Buz volkanları (Cryovolcanism),  içten ısıtmaya bağlı olarak bir gezegenin veya uydunun yüzeyinde erimiş kaya yerine su, amonyak, metan gibi maddeleri veya buna benzer akışkanları püskürten bir “yanardağ”  türüdür. Topluca buzlu magma olarak nitelendirilen bu maddeler genellikle sıvılardır fakat, yarı akışkan bir biçimde de olabilirler.

Buz Volkanları
Saturn’un E halkasını besleyen Enceladus tüyleri. Bu buz gayzerleri, güney kutbuna yakın kaplan çizgilerinden ortaya çıkıyor gibi görünüyor. Telif: NASA, Cassini

Güneş sisteminde buzlu ay olarak nitelendirilen bir çok uyduda gözlemlenmiştir ve onlara benzeyen gökcisimleri ve gezegenler üzerinde de potansiyel olarak oluşabilir.

Satürn’ün uydusu Enceladus ve Neptün’ün uydusu Triton gibi uydularda da buzlu gayzer oluşumları görülmüştür. Kasım 2005 tarihinde Cassini uzay aracı Enceladus’un güney kutbunda bunları fotoğraflamıştır (yukarıda görebilirsiniz). Buzlu volkanik aktivitenin dolaylı kanıtı, daha sonra Europa, Titan, Ganymede gibi Güneş Sistemi’nin buzlu diyarlarında da tespit edilmiştir.

Ek olarak Satürn’ün uydusu Titan‘ın sert yüzeyinde de astronomlar, yeryüzünde volkanik özelliklere benzeyen lav akıntıları ve kraterler gibi oluşumları tespit ettiler. Cassini, Titan’da buzlu volkan olduğu düşünülen birçok özelliği gözlemledi, özellikle Sotra Patera ile Doom Mons adlı iki tepe zirvesi bilim insanlarının oldukça dikkatini çekti.

Satürn’ün ayı Titan’da tanımlanmış buzlu volkanlardan biri olan Doom Mons. Telif: NASA, Cassini

Bazı uydularda buzlu volkan üretmek için potansiyel enerji kaynağı, gezegeni ile yaşadığı gel-gitlerden kaynaklanan iç sürtürmedir. Yine ayrıca, donmuş materyallerin gerekli ısıyı elde edecek bir yer altı sera etkisi yaratacağı da ileri sürülmüştür.

Kuiper kuşağı nesnesi cüce gezegen Quaoar‘ın geçmişte bu tip ısınmalar oluşturması bilim insanlarına bu objenin buzlu volkanizma özellikleri taşıyabileceğini düşündürmüştür. Plüton’un da aynı zamanda girintili tepelerinin buzlu volkan olabileceği tartışmaları vardır ve 2015 yılında Yeni Ufuklar uzay aracı  tarafından yapılan gözlemlerde de Charon‘un da aynı şekilde bu fikri destekleyen genç bir yüzeye sahip olduğu tespit edilmiştir.

Yine aynı yıl cüce gezegen Ceres’in üzerindeki kraterinin içinde bulunan  farklı parlak noktalar Dawn uzay aracı tarafından görüntülendi ve olası bir kriyovolkanik kökenle ilgili spekülasyonlara neden oldu (özellikle de Occator kraterinde). Mart 2017’de yayınlanan bir araştırmada, Occitator’un Ceres üzerinde uzun süredir var olduğu ve hala aktif olabileceği düşünülmektedir.

Occator krateri, Ceres.  Telif: NASA, Dawn uzay aracı

Özetle; Dünya, Venüs ve Jüpiter’in uydusu Io’da gördüklerimizin aksine, buz volkanları Güneş Sistemi’nde çok daha yaygın olarak bulunuyor. Gerçi bunlar “bize göre” buz volkanları olarak niteleniyorlar. Oysa, bulunduğu gezegen veya uyduya göre aslında “çok sıcak” olarak nitelenmeleri daha uygun olur.

Çünkü, yüzey sıcaklığı -100 santigrat dereceden daha düşük olan bu gökcisimlerinde patlayan volkanlar yüzeye göre çok daha sıcak olan sıvılar saçıyorlar. Örneğin Titan’da -120 santigrat derecenin altındaki ısıda yaşayacak biçimde evrimleşmiş -varsa- canlılar için, 2-3 santigrat derecelik su püskürten bir volkan “yakıcı” ve ölümcül olacaktır.

Hazırlayan: Taner Göçer

http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1002/jgre.20062/pdf
https://saturn.jpl.nasa.gov/news/2465/cassini-spots-potential-ice-volcano-on-saturn-moon/
http://www.nature.com/news/icy-volcanoes-may-dot-pluto-s-surface-1.18756
https://www.nytimes.com/2015/03/13/science/space/suddenly-it-seems-water-is-everywhere-in-solar-system.html