Türkiye Uzay Ajansı Kuruldu! Uluslararası Hukuki Durumunu Ele Aldık

İstikbal göklerdedir!
-Mustafa Kemal Atatürk-

Ülkemizde yaklaşık 30 yıldır konuşulan uzay ajansı, nihayet kuruldu! Biz de, geçtiğimiz yıl (2017) yayınlanan uzay ajansı taslağı üzerinden yeni kurulan ajansımızı “uzay hukuku” ekseninde incelemeye çalıştık.

Bu ilkeyi vaktinde hedef olarak kabul eden ve havacılığa tarihi boyunca yakın ilgi gösteren bir ülke olarak Türkiye’nin, dünyadaki baş döndüren havacılık ve uzay çalışmalarına 20. Yüzyıl boyunca uzak ve ilgisiz kalması artık canımıza tak ettiğinden dolayı bir ajans kuralım bari dedik ülkece, sanırım. Günümüzde, Dünya genelinde 40’a yakın ülkede Ulusal Uzay Ajansı bulunmaktadır.

Ülkemizde Uzay Ajansı kurulması hedefi 57’nci Hükûmet döneminde gündeme gelmiş, 2000 yılında oluşturulan “Vizyon 2023” perspektifi de Türkiye’nin uzay çalışmalarına yönelik bir öncü olmasını da ortaya koymuştur. Akabinde 26 Şubat 2001 tarihinde Millî Güvenlik Kurulu kararı, daha sonra 2 Mart 2001 tarihinde Bakanlar Kurulu kararı ile “‘Türkiye Uzay Kurumu” kurulması için çalışma başlatılmıştır. 15 Mayıs 2002 tarihli Başbakanlık genelgesiyle TÜBİTAK görevlendirilmiştir.

Şubat 2017 itibari ile Türkiye Büyük Millet Meclisi’ne gönderilen, Türkiye Uzay Ajansı Kurulması ve Uzaya Yönelik Faaliyetlerin Düzenlenmesi Hakkında Kanun Tasarısı’nı incelemeye başlayalım:

Tasarı ile ülkemizin uzay ve havacılık sektörünün ihtiyaç duyduğu bir kurumsal yapı, Türkiye Uzay Ajansı adı altında kurulmaktadır. Diğer gelişmiş ülkelerdeki havacılık ve uzay organizasyonları da dikkate alınarak tasarlanan yapı; hızlı, etkin, dinamik ve bağımsız çalışabilmesi için AJANS şeklinde kurgulanmıştır.

Yine bu Tasarı ile hâlihazırda çeşitli kuruluşlar tarafından yürütülmekte olan uzay ve havacılık faaliyetlerini koordine edecek, uzay ve havacılık faaliyetlerine özel sektörün de katılımını sağlayacak, ehil ve uzman yerli ve yabancı personelin çalışmasına imkân verecek hukuki altyapı sağlanmaktadır. Ayrıca Ajansın uzay ve havacılık alanında etkin araştırma ve teknoloji geliştirme faaliyetlerinde bulunabilmesi ve bu amaçla ihtiyaç duyulacak destek ve teşviklerin sağlanabilmesini bakımından gerekli hukuki düzenlemeler tasarıya işlenmiştir.

KANUN TASARISI, 27 madde ve 4 geçici maddeden oluşmaktadır.

Kanun, ikinci maddesinde birtakım tanımlamalara yer verilmiştir:

• Uzay aracı: İlgili ekipmanlar, cihazlar ve komponentlerden oluşan uzay taşıma sisteminin parçalarını ve uzay mekiği dâhil fırlatılması planlanan, fırlatılan veya uzayda birleştirilen nesneleri,

• Uzay operasyonu: Herhangi bir nesneyi uzaya fırlatma ya da fırlatma teşebbüsü, bir nesnenin uzayda seyrinin komutası veya gerekli hallerde dünyaya geri dönüşü ile ilgili herhangi bir faaliyeti,

• Uzay operatörü: Bir uzay operasyonunun sorumluluğunu üstlenen ve bir uzay operasyonunu bağımsız bir şekilde yürüten herhangi bir gerçek ya da tüzel kişiyi,

• Uzay tabanlı veri işletmecisi: Yer gözlem uydu sisteminin programlanmasını gerçekleştiren ya da uzaydan yer gözlem verisinin alınmasını sağlayan gerçek ya da tüzel kişiyi,

• Uzay ve Havacılık Programı: Uzay ve Havacılık Temel Politikası doğrultusunda hazırlanan ve Ajansa kanunlarla verilen görevler çerçevesinde kısa, orta ve uzun vadede gerçekleştirilmesi öngörülen eylemleri ihtiva eden programı

İfade etmektedir.

Türkiye Uzay Ajansı, kamu tüzel kişiliğini haiz ve Cumhurbaşkanlığı’na bağlı olarak kurulmuştur. Ajans, bu Kanunda hüküm bulunmayan hallerde özel hukuk hükümlerine tabi olacaktır. Ajansın taşınır ve taşınmazları ile para, evrak, dosya ve varlıkları Devlet malı hükmünde kabul edilerek, haciz ve rehin işlemlerinden muaf tutulmuştur ve bunlar aleyhine işlenen suçlar Devlet malı aleyhine işlenen suçlar gibi cezalandırılır.

Şimdi de Ajansın belli başlı görevlerine bir göz atalım:

• Uzay platformları, uzay araçları, fırlatma tesis ve sistemleri, hava araç ve sistemleri ve bunlara ait her türlü alt sistemlerin geliştirilmesi, entegrasyonu, fırlatılması, izlenmesi ve operasyonu ile ilgili faaliyetleri yürütmek, gerektiğinde bu hususlarda yetkilendirme yapmak, bu araç ve sistemlerle ilgili test ve geliştirme çalışmalarını yürütmek, bunlar için gerekli iş ve işlemleri yapmak veya yaptırmak,

• Deneysel amaçlı uydular, uzay ve hava araçları geliştirmek veya bunların geliştirilmesi amacıyla yerli veya yabancı tüzel kişilerle anlaşmalar yapmak, deneme izinleri vermek, uzay ve hava araçları için yeni teknolojiler geliştirmek,

• Uzaya ilişkin ulusal egemenlik kapsamındaki hakların kullanımı, bu hakların yönetimi ve kullandırılmasına yönelik usul ve esasları hazırlamak, ülkemizin uzaya yönelik hak ve menfaatlerinin korunması ve güvence altına alınması için ulusal ve uluslararası kuruluşlarla koordinasyonu yürütmek, uluslararası anlaşmalar uyarınca uzaya fırlatılan nesnelerin kayıtlarını devlet adına tutmak, Birleşmiş Milletler nezdinde tescil işlemlerini gerçekleştirmek,

• Bilimsel ve araştırma geliştirme amaçlı uzay operasyonları ile insanlı veya insansız uzaya erişim ve uzayın keşfine yönelik operasyonlar yapmak, kamu kurum ve kuruluşları ile özel sektör kuruluşları tarafından uzaya gönderilecek uydu ve uzay araçlarının fırlatılmasına ve yörüngeye yerleştirilmesine ilişkin gerekli izinleri vermek ve koordinasyonu sağlamak,

• Uzayın keşfine yönelik araştırmalar yapmak, yaptırmak, gerekli sistem ve araçları tasarlamak, geliştirmek veya sair suretle temin etmek, bu amaçlarla üniversiteler, diğer bilimsel kurum ve kuruluşlarla veya yurtdışındaki kuruluşlarla işbirliği yapmak ve gerekli çalışmaları yürütmek.

• Okyanuslar ve kutuplarla ilgili araştırmalar yapmak, ilgili kurum ve kuruluşlarla koordineli olarak gerekli hallerde buralarda geçici veya daimi araştırma merkezleri, istasyonlar kurmak/kurdurmak, ilişkili faaliyetleri yürütmek,

• Ajans bünyesinde elde edilen tüm fikri ve sınai hakların bedelli veya bedelsiz olarak devredilmesine, lisans izninin verilmesine veya bu hakların konusu ürünlerin üretim ve satışının yapılmasına karar vermek,

• Astronomi ile ilgili çalışmalar yapmak, bu amaçla gözlemevleri kurmak, kurdurmak, işletmek, işlettirmek, optik, kızılötesi ve radyo teleskop ve benzeri teleskop teknolojilerinin geliştirilmesine yönelik çalışmalar yapmak, bu yöndeki çalışmaları desteklemek, astronomi ile ilgili ulusal düzeyde yürütülen çalışmaları koordine etmek, uluslararası işbirliklerini geliştirmektir.

Ajansın; Uzay Kurulu, Başkanlık, Bilim ve Teknoloji Yönlendirme Komitesi ve Uzay Uygulamaları Geliştirme ve Koordinasyon Komitesi olmak üzere dört adet organı vardır. Uzay Kurulu, Ajansın karar organıdır ve Başkan dâhil yedi üyeden oluşur. Başkan, Kurulun da başkanıdır. Başkan, Cumhurbaşkanı’nın teklifi üzerine müşterek kararla, Kurulun diğer üyeleri ise Cumhurbaşkanı tarafından atanır. Başkan ve Kurul üyeleri, yükseköğretim kurumlarının en az dört yıllık eğitim veren fakültelerinin mühendislik, fizik, kimya, iktisat, işletme, kamu yönetimi, hukuk, maliye, astronomi, uluslararası ilişkiler lisans bölümlerinden veya bunlara denkliği Yükseköğretim Kurulu tarafından kabul edilen yurtdışındaki yükseköğretim kurumlarından mezun ve alanlarında en az on iki yıl yurtiçi ve/veya yurtdışı bilgi ve deneyime sahip, 657 sayılı Devlet Memurları Kanununda öngörülen genel şartları haiz olanlar arasından atanacaktır.

Uzay Kurulunun Başkan ve üyelerinin matematik ve biyoloji gibi temel bilimlerden mezun olanlar arasından seçilip seçilmediğini; uzay araştırmaları, uzay ve havacılık konularında eğitim ve iş deneyimlerine sahip olanlara öncelik verilip verilmediğini ilerleyen tarihlerde göreceğiz.

Bu kanun ile Uzay ve havacılık faaliyetlerine ilişkin genel esaslar ortaya konulmuştur:

Kurum ve kuruluşlar ile gerçek ve tüzel kişiler, Türkiye’nin taraf olduğu uluslararası sözleşmelere aykırı olmamak kaydıyla, bu Kanun hükümleri çerçevesinde uzay ve havacılık araçları ve sistemleri geliştirebilecek, imal edebilecek ve uzaya yönelik faaliyetlerde bulunabilecektir.

Ajansın iznine tabi hususlar ile alınacak izinlere ilişkin usul ve esaslar Ajans tarafından yürürlüğe konulan yönetmelikle düzenlenecektir.

Ajans, özel sektör tarafından bağımsız bir şekilde uydular geliştirmek, fırlatmak, işletmek ve benzeri kabiliyetlere sahip olmanın önemini dikkate alarak, gerekli ekipman ve teknolojiler konusunda araştırma ve geliştirme amacıyla tesisler ve yerleşkelerin kurulması, uzaya yönelik faaliyetlerin desteklenmesi ve radyo frekanslarının tahsisinin sağlanması dahil olmak üzere uzayın kullanımının teşviki amacıyla gerekli her türlü tedbiri alacaktır.

Uzay ve havacılık ile ilgili faaliyet gösteren gerçek ve tüzel kişiler, yürürlüğe konulacak yönetmelikle öngörülen faaliyetleri ve elde ettikleri yetenekleri uzay ve havacılık politika ve stratejisinin geliştirilmesi çerçevesinde Ajansa bildirmekte yükümlüdür.

Olağanüstü haller ile ülkenin güvenliğini ilgilendiren durumlarda, sıkıyönetim, seferberlik ve savaş halinde tüm uzay sistemleri, ilgili mevzuatı çerçevesinde milli güvenlik ve milli savunma amaçları doğrultusunda kullanılacaktır.

Ajans, bir uzay nesnesini fırlatma, komuta etme, fırlatılan uzay nesnesinin komutasını devralma veya bu nesnenin dünyaya geri dönüşünü gerçekleştirmeye yönelik faaliyetlerle ilgili olarak başvuru sahibinin belirli bir zaman diliminde etik, finansal ve profesyonel garantileri sağladığını onaylayan, bildirilen sistem ve prosedürlerin ortaya konan teknik düzenlemelere uygunluğunu tasdikleyen lisanslar verebilecektir. Ajans tarafından verilecek lisanslar belli operasyonlar için yetkilendirmelere eşdeğer olabilir.

Bir uzay nesnesi, Türkiye sınırları içerisinden veya Türk yargısına tabi tesisler ya da araçlardan uzaya fırlatmayı veya uzaydan Türkiye sınırları içerisine veya Türk yargısına tabi tesislere ya da araçlara geri döndürmeyi planlayan, uyruğu ne olursa olsun tüm işletmeciler ile Uzaya fırlatma hizmetlerini tedarik etmeyi ya da bir nesnenin uzayda seyrini komuta etmeyi planlayan, Türkiye Cumhuriyeti tabiiyetinde bulunan gerçek ya da merkezi Türkiye’de bulunan tüzel kişiler Ajans tarafından bu Kanun hükümleri çerçevesinde verilmiş bir yetki belgesine sahip olmaksızın faaliyette bulunamayacaklardır.

Ajans, bu Kanun kapsamındaki faaliyetlerinin yerine getirilmesinde veya bu amaçla ilişki içinde bulunduğu gerçek ve tüzel kişilere sözleşmeye tabi olarak iş vermesi durumunda, karşılaşılabilecek zararları ve riskleri telafi etmek veya ettirmek için sigorta yaptırabilir veya teminat isteyebilecektir. Ajans, deneysel bir hava veya uzay aracı ya da hava veya uzay aracı içim yeni bir teknoloji veya prototip geliştirilmesi amacıyla yapacağı anlaşmalar çerçevesinde geliştirilen veya kullanılan deneysel hava veya uzay aracının geliştiricisine, sorumluluk sigortası veya teminat sağlayabilecektir.

Ajans veya özel sektör ya da ilgili kurum ve kuruluşlar tarafından uydu, uzay ve havacılık teknolojisi ile sistemlerinin geliştirilmesi ve üretilmesi amacıyla kurulan montaj, entegrasyon ve test merkezleri, laboratuvarlar, araştırma merkezleri, enstitüler, uçuş pistleri, test alanları, fırlatma rampa ve üsleri ve benzeri altyapı ve tesislerin veya aynı amaçla oluşturulan Ar-Ge merkezleri, kuluçka merkezleri ve benzeri araştırma altyapıları ile uzay ve havacılık teknolojileri ekosistemine dahil şirketler ile kişi ve kuruluşların yer alacağı ihtisas bölgeleri kurulacaktır.

Bu kanun ile Ajans’ın görev ve yetkileri ile ilgili idari yaptırımlar ve adli cezalar da öngörülmektedir.

• Yetkilendirme ile ilgili hükümlere uymaksızın faaliyet gösteren veya Ajans tarafından yetkilendirilmiş olmakla birlikte yetkilendirildiği hususlar dışında başka bir faaliyeti yetkisiz olarak yürüten işletmeciler hakkında Ajans tarafından yürürlüğe konulan yönetmelikte belirtilen usul ve esaslar çerçevesinde bir milyon Türk Lirasına kadar idari para cezası uygulanır.

• Ajansa ait herhangi bir Laboratuvar, istasyon, üs ya da benzeri tesislerle bunların müştemilatının veya Ajansa ait herhangi bir hava aracı, füze, uzay aracı ve benzeri araçların, diğer mülk veya cihazlarının ya da Ajansla bir sözleşmesi bulunan yüklenicilerle bunların altyüklenicisi gerçek ya da tüzel kişiye ait mülkler veya ekipmanların korunması ve güvenliği için Ajans tarafından yayınlanan herhangi bir düzenleme ya da talimatı kasıtlı olarak ihlal edenler Ajansın talebi üzerine bir yıla kadar hapis ve bin güne kadar adli para cezası ile cezalandırılır.

Türk Uzay Ajansı’nın kurulmasını müteakip, Türksat Uydu Haberleşme Kablo TV ve İşletme Anonim Şirketi (Türksat A.Ş.)’ne verilen yetkiler çerçevesinde, uydu yörünge pozisyonlarının kullanımı ve işletilmesi ile ilgili olarak Türksat A.Ş. tarafından yürütülmekte olan hizmetlerin bu Kanunla getirilen hükümler kapsamında düzenlenmesi, uydular ve altyapısının işletilmesi ile ilgili hak, yetki ve yükümlülüklerinin belirlenmesi amacıyla Ajans ile Türksat A.Ş. arasında bir görev sözleşmesi imzalanacaktır.

Kanun Tasarısı bünyesinde birtakım olumsuzlukları da barındırmaktadır. Örneğin;

• Uzay ajansı bünyesinde yapılacak yatırımların, tüm fikri ve sınai haklarının bedelsiz devrinin öngörülebilmesinin piyasa aktörleri arasında haksız rekabete yol açabileceği,

• Yasa tasarısı ile işçi statüsünde olan kurum çalışanlarının sendikal örgütlenme ve toplu pazarlık hakkından mahrum bırakıldığı,

• Türkiye Uzay Ajansında çalışacak personelin işe alımlarında Kamu Personeli Seçme Sınavının Uygulanmaması ve Kurum tarafından alımların yapılacak olması ile bu alımların nasıl yapılacağının yönetmelikle düzenlenmesi, objektif işe alım sistemini, liyakati ortadan kaldırabilecek bir olasılığa sahip olduğu

Komisyon toplantılarında dile getirilen hususlardır.

Türkiye Uzay Ajansı’nın, ülkemiz açısından oldukça önemli olan uzay ve havacılık sektörlerinde teknolojide dışa bağımlı olmayan, rekabetçi bir sanayinin geliştirilmesi, uzay ve havacılık teknolojileri alanında bilimsel ve teknolojik altyapıların ve insan kaynaklarının geliştirilmesi, uzay teknolojilerinin kullanımının yaygınlaştırılması, ülkemizin uzaya yönelik hak ve menfaatlerinin korunması yolunda başarılı olmasını temenni ederiz.

Bugün yayınlanan KHK ile resmileşen uzay ajansı kanunun linki:
http://www.resmigazete.gov.tr/main.aspx?home=http://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2018/12/20181213.htm&main=http://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2018/12/20181213.htm

Ülkemize hayırlı olsun…

Yavuz  Tüğen