Zodyak Işığı, ya da daha doğru bir tabirle Burçlar ışığı, Güneş Sistemi’ndeki “toz” nedeniyle meydana gelen, ışık kirliliğinden uzak, karanlık yerlerde rahatlıkla görülebilecek bir ışıltıdır.

Bahar aylarında gün batımının arkasından “yalancı bir alacakaranlık” görülebilir hale gelir. Eğer karanlık bir noktada bulunuyorsanız, batı yönünde Koç (Aries) Takımyıldızı ile Boğa (Taurus) Takımyıldızı arasından göğe yükselen koni şeklindeki bir parıltı dikkatinizi çekecektir. Sonbaharda ise aynı parıltı, doğu ufkunda gün doğumundan hemen önce “yalancı şafak” olarak görülür.

Bu fenomen, zodyak ışığı (burçlar ışığı) olarak bilinir ve bu ışık, İç Güneş Sistemi’nde bulunan küçük toz taneciklerinin Güneş ışığını yansıtması ile oluşur. Astronomlar uzunca bir süre bu gezegenlerarası tozun basitçe asteroit ve kuyruklu yıldızların bıraktığı döküntülerden oluştuğunu düşünüyordu. Ancak Juno uzay aracının Dünya’dan Jüpiter’e doğru yaptığı yolculukta bu tozun kaynağının aslında ne olduğu konusunda yeni bir olasılık ortaya çıktı. Ortaya çıkan bu olasılık ise, Mars’ın ta kendisiydi.

Juno uzay aracı, 2011 yılında fırlatıldı ve ilk önce Mars ile Jüpiter arasındaki asteroit kuşağına doğru yol aldı. Kuşağa vardıktan sonra ise Jüpiter’in yörüngesine girebilmek için gerekli olan hızı alabilmek adına Dünya tarafına dönerek kütle çekimsel sapan etkisini kullandı ve 2016 yılında Jüpiter’in yörüngesine yerleşti.

Burçlar Işığı - Zodyak Işığı
Fotoğrafın sol tarafında, Samanyolu’nun hemen alt köşesinden yükselen zodyak ışığı rahatlıkla görülebiliyor. (Fotoğraf kaynağı: ESO/Y. Beletsky)

Bu yolculuk sırasında Juno’nun saniyede 4 kare fotoğraf çekebilen dört adet yıldız takip kamerasından biri, ne zaman bilinmeyen bir cisim karşısına çıkarsa o cisimlerin birbiri ardına fotoğraflarını çekip bu fotoğrafları Dünya’ya geri göndererek keşfedilmemiş asteroitleri araştırdı. Bir kaç tane fotoğraf beklenirken Juno’dan Dünya’ya binlerce fotoğraf yağdı. Danimarka Teknik Üniversitesi’nde profesör olarak görev yapan John Leif Jørgensen ise bu durumu birinin tozlu masa örtüsünü pencereden silkemesine benzetti.

Yolculuğu sırasında Juno ayrıca burçlar ışığını oluşturduğu düşünülen toz bulutunun içerisinden de geçti ve defalarca küçük toz zerrelerinin darbelerine maruz kaldı. Bu darbeler, aracın güneş panellerinde bulunan ve saatte yaklaşık 16.000 km hızla hareket eden toz parçacıkları tarafından ufalanmış kozmik enkazın alışılmamış parçalarını tespit eden kameralar ile kayıt altına alındı.

Güneş panelleri bu bombardımana dayanabilecek güçteydiler ve bir noktada bu paneller devasa toz dedektörlerine dönüşerek bilim insanlarının burçlar ışığını oluşturan bu tozun İç Güneş Sistemi’ndeki dağılımının haritasını çıkarmalarına yardım etti. Juno’dan gelen görüntüleri kullanan araştırmacılar, bu sayede kozmik enkazın görünür büyüklüğünü ve hızını hesaplayabildiler. Ayrıca bu araştırma, aracın maruz kaldığı toz darbelerinin büyük bir kısmının Dünya ile asteroit kuşağı arasında gerçekleştiğini gösterdi. Bununla birlikte Juno’nun güneş panelleri bu darbelerden hiç hasar almadan kurtuldu.

Juno uzay aracının gösterdiği başka bir durum ise, bu burçlar ışığını oluşturan toz bulutunun Dünya’nın yörüngesinden Dünya-Güneş uzaklığının iki katına yani Mars’ın yörüngesinin ötesine kadar uzandığı idi. Bulutun dış kenarını Jüpiter’in kütle çekimi kontrol altında tutarken, iç kenarını ise Dünya’nın kütle çekimi kendisinden uzak tutuyor. Bu sınırlar içerisinde de tozun yörüngesel özellikleri Mars’ın yörünge özelliklerine benzediği için araştırmacılar bu tozun kaynağının kızıl gezegenin kendisi olduğunu düşünüyorlar.

Mars Toz Fırtınası - Zodyak Işığı
Mars gezegeninde zaman zaman küresel çapta toz fırtınaları meydana geliyor. Bu fırtınalar o kadar geniş bir alanı kaplıyor ki, Mars yüzeyini görmemize engel oluyorlar. (Fotoğraf kaynağı: NASA/JPL/MSSS)

Araştırma ekibi, bu tuhaf fikri incelemek için Mars’ın yörüngesinin zamanla Jüpiter’in kütle çekimi ile nasıl etkileşime girdiğini görmek ve bu toz bulutundan yansıyan Güneş ışığının nasıl görüneceğini bulmak için bir modelleme yaptılar. Ve buldukları sonuçlar şaşırtıcı bir şekilde burçlar ışığının Dünya’dan görüldüğü şekli ile hemen hemen aynıydı. Juno’nun bu yeni keşfine rağmen akılları karıştıran ve önemli bir soru mevcut: Mars tozları kızıl gezegenin kütle çekiminden kurtulup gezegenler arasına nasıl yayılıyor?

Ekip, Mars’ın yorüngesinde dolanan Mars Atmosphere and Volatile Evolution (MAVEN) uydusunun da gezegenin çevresinde önemli miktarda toz bulunduğunu tespit ettiğini belirtiyorlar. Ancak hala bu tozun nereden geldigi konusunda emin değiller. Mars’ın gezegen çapında gerçekleşen toz fırtınaları ile meşhur olduğu bilinmesine rağmen, bu fırtınalar sırasında yerden kalkan tozun nasıl uzaya kadar çıkıp dağıldığı konusu ile ilgili bilinen fiziksel bir mekanizma yok.

Alternatif olarak ekip üyeleri bu toz bulutunun Mars’ın uyduları Phobos ve Deimos’a çarpan mikrometeorlar tarafından oluşturulmuş olabileceğini söylüyorlar. Ancak yine de hala bu tozların Mars’ın kütle çekiminden kaçarak gezegenler arası toz haline nasıl geldiği konusunda elle tutulur bir teori bulunmamakta.

Juno uzay aracının maruz kaldığı bu toz darbeleri aslında başka bir durum hakkında önemli bilgiler edinmemize yardımcı oldu. Juno’nun güneş panelleri oldukça güçlüydü ve bu sayede tozlardan zarar görmedi. Bu görev ile birlikte ortaya çıkan toz bulutlarının dağılımı hakkındaki yeni anlayış, görev planlayıcılarının gelecekte gezegenler arası toz çarpışmalarına karşı daha güvenli uzay araçları tasarlamalarına yardım edecek.

Ve unutmayın ki, gökyüzünde burçlar ışığını bir kez daha görecek kadar şanslıysanız bu manzarada parıldayan minik Mars parçacıklarına bakıyor olabilirsiniz.

Hazırlayan: Burcu Ergül Emecan

Kaynaklar:
• Kapak fotoğrafı & Telif: APOD – Roman Ponča (ht: Masaryk U.)
• Mars dust storms may cause mysterious ‘zodiacal light’ in Earth’s night sky by Samantha Mathewson

https://www.space.com/mars-dust-storms-cause-zodiacal-light
• Mars dust storms may cause eerie zodiacal light in Earth’s night sky by Alison Klesman
https://astronomy.com/news/2021/03/mars-dust-storms-may-cause-eerie-zodiacal-light-in-earths-night-sky