Dünya üzerinde, yerkabuğunun fay hatları boyunca hareketinden kaynaklanan depremler sık sık yaşanıyor. Peki, bir gün yerleşmeyi düşündüğümüz Uydumuz Ay’da da böylesi sismik hareketler, depremler gerçekleşiyor mu?

Evet, gerçekleşiyor. Ancak, Ay depremleri Dünya ile benzer değil elbette. Çünkü Ay, sıvı dış çekirdeği artık iyice soğuduğu ve akışkan özelliğini kaybettiği için, jeolojik açıdan ölü bir gökcismi sayılabilir. Ay’da, gezegenimizde hala devam eden levha tektoniği veya volkanik faaliyetler milyarlarca yıl önce sona erdi.

Ay, küçük yapısı nedeniyle çok hızlı soğumuş bir uydu. Merkezinde yaklaşık 480 km çapında katı ve sıcak bir çekirdek bulunuyor. Bu çekirdeğin üstünde yaklaşık 90 km kalınlığında; hala sıvı halde bulunan kayalardan oluşan ince bir dış çekirdek mevcut. Bunun üzerinde de, yaklaşık 150 km kalınlığa sahip yarı eriyik bir manto tabakası bulunuyor. Buradan itibaren yüzeye kadar olan bin kilometreyi aşan bölge ise artık katı özellik gösterdiğinden levha tektoniği hareketi Ay’da görülmüyor.

Fotoğrafta, Ay üzerine Apollo programları sırasında, astronotlarca yerleştirilen bir sismograf (deprem ölçer) görülüyor.

 

Buna rağmen yoğun meteor çarpışmalarının ve birkaç milyar yıl önceki eski volkanik hareketlerin oluşturduğu dev yüzey altı mağaralarının çökmesi sonucu çok şiddetli depremler gerçekleşebiliyor. Bunun yanında, yine yer kabuğunun hızla soğuması sonucu üst üste binmiş olan bir zamanların hareketli fay hatları da Dünya’nın gel-git etkileri sonucu kırılarak depremler oluşturabiliyorlar.

Dünyanın -ısı nedeniyle- yumuşak kabuğunun aksine; soğuk ve oldukça sert olan kabuğunda oluşan bu depremler, Dünya’daki örneklerinin aksine oldukça uzun süreli, geniş alanları etkileyen ve kayda değer şiddette (5.5 ve üstü) gerçekleşebiliyorlar. Yine, bu katı kabuğun kırılgan yapısı, Ay’da sıkça yaşanan göktaşı düşmelerinin de geniş alanlarda depremle sonuçlanmasına neden oluyor. 

Apollo programları sırasında (Apollo 12, 14, 15 ve 16) Ay yüzeyine yerleştirilen sismografların çalıştığı 1969-1977 yılları arasında Ay’da yüzeye yakın alanlarda 28 deprem gerçekleşti. Daha derinlerde olan sismik hareketlerin sayısı ise yüzlerceydi.

Günümüzde Ay yüzeyindeki sismik faaliyetleri ölçebileceğimiz bir aracımız yok. Ancak, son yıllarda Ay’a gözünü dikmiş olan Çin, önümüzdeki yıllarda sismograflar da içeren araçlarını Ay yüzeyine indirmeyi planlıyor. Yine NASA, ESA, RSA gibi uzay ajanslarının da benzer sismik faaliyet araştırması yapabilecek araçlar üzerinde çalıştığını biliyoruz.

Sonuç olarak, edindiğimiz tüm bu bilgiler gösteriyor ki, eğer bir gün Ay’da yerleşim kuracaksak, ciddi depremlere de hazırlıklı olmalıyız…

Zafer Emecan

https://www.sciencedirect.com/topics/earth-and-planetary-sciences/moonquakes
https://science.nasa.gov/science-news/science-at-nasa/2006/15mar_moonquakes
https://www.space.com/moonquakes-moon-is-shrinking-apollo-data.html