Güneş ve Ay Tutulmaları: Nasıl ve Neden Olur?

Tutulmalar ışığın doğrusal yayılması sonucu oluşan  bir gölge olayıdır aslında. Bir ışık kaynağından  gelen ışığın bir engel sebebiyle aydınlatamadığı bölgelere gölge denir. Işık doğrusal yayılmasaydı gölge oluşumu olmazdı. Tıpkı gece ve gündüzün oluşamayacağı gibi.

Tutulmaların  sebebi Ay’ın Dünya etrafında 29.5 günde bir  dolanması sonucu Ay’ın ve Dünya’nın gölgesinin birbirlerinin üzerine düşmesidir. Öyleyse neden her ay tutulma gözlenmez? Bunun nedeni, Dünya’nın Güneş etrafında ve Ay’ın da Dünya etrafında  dolanma yörüngelerinin aynı düzlemde olmayışından dolayıdır.

Dünya ve Ay, 5⁰ lik bir düzlem  farkıyla yörüngelerini  yılda en az iki kere kesecek biçimde dolanırlar.  Bu yüzden bir yılda en az 2 kere Ay, 2 kere de Güneş tutulması gözlemleyebiliriz. Yörünge düzlemleri kesiştiğinde Ay tutulmasından yaklaşık 2 hafta sonra ise Güneş tutulması gözlenir. Tabi, tutulmaya şahit olmak için Dünya üzerinde bulunduğunuz konumun da önemi büyüktür.

Güneş tutulması

Güneşten  gelen ışık demetlerinin dünyamıza ulaşmasına Ay engel olursa, Dünya üzerinde belli bölgelerde gölge oluşur, bu gölge içerisinde kalan gözlemci için güneş tutulmuş olur. Gündüz dediğimiz aydınlık tarafın kısa bir süreliğine ışık alamaması durumudur. Bu da Ay’ın evrelerinden, yeni ay dediğimiz evrede, yani Dünya’dan bakıldığında tümünün karanlık göründü “hilal evresinden bir gün önceki” dönemde gerçekleşebilir.

Güneş tutulmasının ertesi gününde, gün batımında görülen Ay’a bakarsanız; incecik bir hilal şeklinde olduğunu göreceksiniz. Bu hilal, aynı zamanda Hicri Takvim’de yılın 12 ayından her birinin de başlangıcı olarak kabul edilir ülkemizde.

Peki  Güneş ve Ay tutulması neden  yeryüzünde her yerden gözlemlenemez?

Bunun tek sebebi, engelimiz Ay’ın çapının, dünyamızın çapına göre 4 kat küçük olması ve dünya ve ayın arasındaki ortalama 384.000 km’lik uzaklık.

Yani küçük ve uzak  bir engelin büyük bir cisim üzerinde oluşturacağı gölge epeyce küçük olur. Dünyamızın her yeri gölge olamayacağı için güneş tutulması her yerden gözlemlenemez, veya bazı yerlerde parçalı tutulma gözlenirken bazı yerlerde tam tutulma gözlemlenir. Daha detaylı açıklaması için bu linkteki yazımıza bakabilirsiniz.

GÜNEŞ TUTULMASI TÜRLERİ

Tam Güneş Tutulması: Ay tarafından Güneş küresi örtülür ve Güneş tacı çıplak gözle görülebilir hale gelir. Tam Güneş tutulması esnasında hava kararır ve bu kararmayla beraber parlak yıldızlar ve gezegenler gözle görülebilir.

Halkalı Güneş Tutulması: Ay, Güneş’in önünden geçerken Güneş’i tam örtemeyebilir Ay, her tam kavuşumlu geçişinde Güneş’i tam örtemez ve bu durumda da Güneş diskinin Ay tarafından örtülmeyen kısmı, Dünya’dan halka şeklinde gözlemlenir.

Hibrit Güneş Tutulması: Meydana gelen Güneş tutulmasının Dünya yüzeyinin bazı bölgelerinde tam, bazı bölgelerinde ise halkalı olarak gözlemlenmesiyle oluşur. Hibrit Güneş tutulması çok ender olarak görülen bir tutulma türüdür.

Parçalı Güneş Tutulması: Ay, Güneş’i kısmen örttüğü takdirde Parçalı Güneş tutulması meydan agelir. Bütün tam ve halkalı tutulmalar ilk olarak parçalı şekilde başlar ve tam kavuşumdan sonra yine parçalı tutulma halinde devam eder ve biter.

Aşağıda yakın gelecekteki Güneş tutulmaları listelenmiştir.

Güneş tutulması sırasında çıplak gözle bakmak çok tehlikelidir. Bu tıpkı normalde Güneş’e filtresiz bakmakla eş değerdir. Tam tutulma esnasında bile gelen UV ışınları retinanıza zarar verecektir. Dolayısıyla Güneş’e bakabilmek için tasarlanmış  özel gözlükler edinilmesi gerekir. Bunun dışındakiler her zaman risklidir (CD, röntgen filmi, cam filmi, islendirilmiş cam, alüminyum folyo, vb). Bunları kullanmaktansa, çevrenizde bir “kaynakçı” varsa, kaynakçıların kullandığı gözlükleri kullanmanız çok daha sağlıklı olacaktır.

Ay tutulması

Ay, Dünya’nın gölgesi içerisine girer ve ışık alamaz ise tutulmuş olur. Yani dünyamız; Güneş’ten gelen ışınların Aya ulaşmasına engel olmuştur. Bu tutulma ancak dolunay evresinde gözlemlenir. Dünyanın gölgesi Ay’a göre daha büyük olduğundan, Ay tutulmaları Güneş tutulmalarına göre daha uzun sürer.

AY TUTULMASI TÜRLERİ

Yarı Gölgeli Ay Tutulması:
Ay, Dünya’nın yarı gölge konisinden geçer ve çıplak gözle tam fark edemediğimiz tutulmadır.

Parçalı Ay Tutulması:
Ay’ın bir kısmı Dünya’nın tam gölge konisinden geçer ve bir kısmı gölgede kalır. Çıplak gözle tutulma rahatlıkla gözlenebilir.

Tam Ay Tutulması:
Ay, Dünya’nın tam gölge konisinden geçer. Ay tutulma sırasında kırmızı bir renk alır ve kolaylıkla gözlenir.

Genellikle tam Ay tutulması sırasında gölgede kalan Ay, hafif kızıl renge döner. Bunun sebebi; gölgede kalan Ay’dan yansıyıp gelen “daha az miktardaki” Güneş ışınlarının, atmosferimizden  geçerken soğurulması sonucu ışık tayfının maviye yakın bölgesinin emilmesi, kızıla yakın  ışınların geçebilmesinden kaynaklıdır. Yani kanlı ay tutulması denilen olay Ay’dan değil Dünya’nın atmosferinden kaynaklanır.

İnsanoğlu için nadir gözlenen bu iki  doğa olayı her zaman  ilginç ve olağanüstü gelmiş, hep bir anlam yüklenmiştir. İnsan bilmediği şeyden korkar. Güneş ve Ay tutulmalarına yönelik bu korku; ne zaman ve nerede olacağının hesaplanamadığı zamanlardan kalmadır. Oysa günümüzde, gelecekte ne zaman ve nerelerde tutulma olacağı hesaplanabilmektedir ve Güneşin doğuşu batışı gibi sıradan olaylardır.

Dolayısıyla eğer insanların umutlarını sömürüp bu işten para kazanmayı düşünen bir astrolog değilseniz; farklı bir anlam yüklenmesi yersizdir.

Yakın dönemlerde gerçekleşecek Güneş ve Ay tutulma tarihlerini öğrenmek için bu siteye bakabilirsiniz: https://www.timeanddate.com/eclipse/list.html

Hazırlayan: Erdal Taşgın
(Fen Bilimleri Öğretmeni)