Güneş Tutulması Nedir, Nasıl Oluşur?

Ögetay Kayalı

15 Ocak 2021
4 min read

Güneş tutulması, Yer ile Güneş arasına Ay’ın girerek Güneş’i kısmi veya tam olarak örtmesi olayıdır. Ay her “Yeni Ay” evresine geldiğinde zaten Yer ile Güneş arasında bir yerlerdedir, fakat Güneş tutulmaları oldukça nadiren gerçekleşir.

Bunun sebebi Güneş, Yer ve Ay’ın masa gibi bir düzlemde yer almamaları, aralarında eğim olmasıdır. Eğer bir masa üzerindeki toplar gibi konumlansaydık, Ay Güneş ile her aramıza girdiğinde, yani her yeni ay evresinde tutulma gözlemlerdik. Her “Dolunay” evresinde ise Ay tutulması olurdu.

Sıradan bir günde “Yeni Ay” evresindeki Ay ile Güneş ile arasındaki açısal uzaklık (yeni ay evresindeki Ay, Güneş batmadan önce gerçekleşir ve aydınlık havada gerçekleştiğinden çıplak gözle görülemez. İyi bir teleskop sahibi, aynı zamanda tecrübeli bir amatör astronom değilseniz teleskop ile görmeniz de oldukça zordur. Yine de, çok tecrübeli amatör astronomlar tarafından sıradan bir dürbün ile de görülebilir).

Fakat Ay’ın bizim etrafımızdaki yörüngesi ile, bizim Güneş etrafımızdaki yörüngemiz arasında yaklaşık 5 derecelik bir açısal fark vardır. Bu sebeple bir tutulmanın gerçekleşebilmesi için bu yörüngelerin kesişmesi gerekir, bu da olasılıklara ve çeşitliliklere sebep olur.

Bu çeşitliliğe sebep olan temel etmen ise Güneş ile Ay’ın açısal boyutlarının, yani gökyüzünde kapladıkları alanların, yaklaşık olarak eşit olmasıdır. Fakat Kepler Yasaları‘nda da bahsedildiği üzere, yörüngeler elips şeklinde olduğundan zaman zaman Ay bize daha yakın veya uzak, zaman zaman Güneş bize daha yakın veya uzak olur. Bu da açısal boyutlarının değişmesi demektir, Güneş’e yakın olduğumuzda Güneş daha büyük görünürken, Ay’a daha uzak olduğumuzda Ay daha küçük görünür. Bu da arada bir fark yaratarak tutulmalarda çeşitliliklere sebep olur.

Güneş etrafındaki yörüngemize bağlı olarak en yakın(perihelion) ve uzak(aphelion) konumundaki Güneş’in görünür boyutu aşağıdaki gibidir. (31.46-32.53 ark-dakika)

Ay’ın Yer etrafındaki yörüngesine bağlı olarak en uzak(apogee) ve en yakın(perigee) konumundaki Ay’ın görünür boyutu aşağıdaki gibidir (29.94 – 33.66 ark-dakika).

Güneş ve Ay gökyüzünde yaklaşık olarak yarım derece yer kaplasa da, bu yukarıda verildiği şekilde değişir. Bu da tutulmalarda çeşitliliğe sebep olur.

Parçalı Güneş Tutulması

Ay’ın Güneş’in kenarından bir kısmını örttüğü Güneş tutulması türüdür. En sık gözlenen Güneş tutulması türüdür.

Halkalı Güneş Tutulması

Halkalı Güneş tutulması, Güneş’in ve Ay’ın yörüngeleri üzerinde belirli bir konumda olmalarıyla gerçekleşir. Ay bize uzaktayken(küçük görünürken), biz Güneş’e yakın olduğumuzda(büyük görünürken), Ay tam olarak Güneş’i örtemez. Tam olarak Güneş’in üzerinden geçse de, Ay’ın etrafında Güneş bir simit şeklinde görünür. Bu tutulma türü ikinci olarak sıklıkla yaşanır.

Tam Güneş Tutulması

Tam Güneş tutulması da halkalı tutulmanın tam aksine, Güneş’e uzak olduğumuz bir konumda Ay’ın bize yakın olduğu zaman gerçekleşir. Bu tutulmada Ay, Güneş’i tamamen örter. Tutulma sırasında hava anlık olarak kararırken, normal bir zamanda Güneş’in parlaklığından ötürü göremediğimiz Güneş’in koronası Ay’ın etrafında görünür.

Tam tutulma gerçekleştikten hemen sonra, Ay Güneş’in önünden çekilirken önce Güneş’in ufak bir kısmı görünür. Bu tıpkı bir “tek taş” pırlantı gibi bir görüntü verdiğinden böyle anılır.

Hibrit Güneş Tutulması

Hibrit Güneş tutulması ise, Yer üzerinden gözlenen konuma bağlı olarak hem halkalı hem de tam Güneş tutulmasının birlikte görülmesidir. Bu iki tutulmayı da barındırdığı için hibrit tutulma olarak adlandırılır. En nadir bu tutulma gerçekleşir.