Küresel yıldız kümeleri; yüz binlerce hatta bazen milyonlarca yıldızın birbirine kütle çekim kuvveti ile bağlı olduğu, küresel yapılı yıldız topluluklarıdır.
Bu küresel yapının içinde yıldızlar oldukça sıkışık halde yer alırlar ve kümenin merkezine doğru gidildikçe birim hacimdeki yıldız yoğunluğu artar. Öyle ki, sadece 1 ışık yılı çapında bir alanın içinde onlarca yıldız yer alabilir. Ne kadar yoğun olduğunu anlamanız için şunu söyleyelim; bizim yıldızımız Güneş’in 1 ışık yılı çapında çevresi içinde hiç yıldız yoktur. Hatta 2 ışık yılı, 3 ışık yılı, 4 ışık yılı çevresinde de yıldız bulunmaz. Bize en yakın yıldız 4.2 ışık yılı uzaklıktaki Proxima Centauri‘dir.
Bu kümeler, Açık yıldız kümelerinin aksine çoğunlukla halo bölgesinde yer alırlar. Gökada merkezi etrafında basık bir yörüngeye sahiptirler. Samanyolu gökadamızda 150’nin üzerinde küresel küme bulunur. Yakın komşumuz Andromeda Gökadası için bu sayı 500’lere çıkabilirken M87 gibi bazı dev eliptik gökadalar 13.000’in üzerinde küresel küme barındırabilir.
Küresel yıldız kümeleri oldukça yaşlı yıldızlardan oluşan yapılardır. Bu yüzden küresel kümelerin yaş tayinleri astrofizikte kilit bir rol oynayarak Samanyolu‘nun nasıl oluştuğu ve evrenin yaşı ile ilgili bir takım sorulara cevap olabilir.
Samanyolu gökadamızda gördüğümüz küresel kümelerin ortalama yaşı 10 milyar yıl ve üzeridir. Bu kadar yaşlı olmaları sebebiyle gökadadaki en yaşlı yıldızların da çoğu küresel kümelerde yer alır. 10 milyar yıl boyunca hayatta kalabilecek yıldızlar sadece Güneş benzeri ve daha küçük yıldızlar olduğu için, bu kümelerde parlak beyaz renkli, büyük kütleli yıldızlar (istisnai bir durum haricinde) neredeyse hiç bulunmazlar.
Küme sakinlerinin hemen hemen tamamı kırmızı dev yıldızlar, K ve G tipi düşük kütleli anakol yıldızları ve kırmızı cücelerden ibarettir. Ancak, bu kümelerin kendine has özel şartları, parlak büyük kütleli mavi yıldızların da nadir de olsa var olabilmelerini sağlar. Bunlar genç yıldızlar değillerdir ama, genç kısa ömürlü yıldızlar kadar parlaktırlar. “Mavi Başıboşlar” dedilen bu yıldızlarla ilgili şu yazımızdan detaylı bilgiye ulaşabilirsiniz.
Bu kümelerin neden böylesi bir yapıya sahip oldukları, niçin böylesine fazla ve yaşlı yıldız popülasyonunun bir küre biçiminde bir arada yoğunlaştığına yönelik yapılan araştırmalara göre; küresel kümelerin gökadaların yuttukları cüce gökadaların çekirdekleri olduğu düşünülüyor. Birleştiği gökadaya bütün gaz, toz ve yıldızlarını kaptıran cüce gökadanın çekirdek bölgesindeki yıldızlar kütle çekim ile birbirlerine güçlü biçimde bağlı oldukları için dağılmıyorlar ve yutuldukları gökadanın yörüngesine giriyorlar.
Gökadaların çoğunlukla halo bölgesinde yer alan küresel yıldız kümelerini, bir anlamda gökadaların uyduları olarak da niteleyebiliriz. Çünkü; yıldızlar, gezegenler, gaz ve tozun tamamı galaksi içinde yörüngesel devinim gösterirken, bu kümeler gökadaların dış kısmında yörüngelere sahiptir.
Bu da şu anlama gelir; Samanyolu gibi dev kütleli gökadalar küresel kümeleri zamanla kemirerek, dış kısımlarındaki yıldızları birer ikişer bünyesine alarak yok ederler. Aşağıda, galaksimizde yer alan en bilindik küresel yıldız kümelerinin fotoğraflarını görüyorsunuz. Üzerlerine tıklayarak büyük boyutta açıp inceleyebilirsiniz.
Hazırlayanlar: Ögetay Kayalı & Zafer Emecan