İstanbul Üniversitesi Astronomi ve Uzay Bilimleri Bölümü’nden Yrd. Doç. Dr. Sinan Aliş ve ekibi, TUG’da (Antalya Tübitak Ulusal Gözlemevi) yer alan RTT150 teleskobunu kullanarak yeni bir değişen yıldız keşfetti.

Yrd. Doç. Dr. Sinan Aliş, Prof. Dr. A. Talat Saygaç, YL Öğr. Süleyman Fişek ve Doç. Dr. Hasan Esenoğlu’ndan oluşan bir grup araştırmacı, TÜBİTAK Ulusal Gözlemevi’nin RTT150 teleskobu ve ona bağlı çalışan TFOSC adlı algılayıcısı ile yürüttükleri gözlem projesi sırasında yeni bir değişen yıldız keşfettiler. Değişen olduğu keşfedilen bu yıldız, Kutup Yıldızı’nın da içinde yeraldığı Küçük Ayı (Ursa Minor) adlı takımyıldızda yeralıyor.

Araştırma grubu başka bir yıldızla ilgilenmelerine rağmen, aynı alanda bulunan SDSS J164808.23+765802.5 adlı yıldızın parlaklığının değiştiğini farkettiler. Başka gecelerde elde edilen verilerin de kontrol edilmesi üzerine bu yıldızın bir değişen yıldız olduğu anlaşıldı. SDSS J164808.23+765802.5 adlı yıldızın değişimi ile ilgili herhangi bir kayıt bulunmuyor.

Keşfedilen değişken yıldız, Küçük Ayı Takımyıldızı yönünde yer alıyor. (Fotoğraf telif: Bernhard Hubl)

Astronomlar, bu tür keşifleri duyurmadan önce uluslararası merkezlerden doğrulama alırlar. Değişen yıldızlarla ilgili olarak iki önemli merkez bulunuyor. Bunlardan birincisi Rusya’daki GCVS (General Catalogue of Variable Stars), diğeri ise Macaristan’daki IBVS (Information Bulletin on Variable Stars). Kayıtlara geçen, bilinen tüm değişen yıldızların adlandırılmaları Uluslararası Astronomi Birliği’nin (IAU) belirlediği kurallara göre GCVS tarafından yapılıyor. Değişen yıldızlarla ilgili haberlerin, gelişmelerin ve bilimsel çalışmaların yayınlandığı IBVS bülteni ise IAU adına Macaristan’daki Konkoly Gözlemevi tarafından yayınlanıyor.

Değişen yıldızlar, astronomların yıldız iç yapı ve evrimlerinin anlaşılmasına büyük rol oynuyor. Farklı kütle, kimyasal kompozisyon ve yaştaki yıldızların fiziksel özellikleri ve bu özelliklerin evrim üzerindeki etkileri değişen yıldızların gözlemleri ile elde edilen birikim sayesinde anlaşılıyor. Bu nedenle her yeni değişen yıldız, sahip olduğu farklı özellikler ile yıldız evrim modellerinin sınanmasına ve iyileştirilmesine yardımcı oluyor. Sıradışı özellikler göstermese dahi, her yeni değişen yıldız bu alandaki bilgimizi pekiştiriyor.

Değişen Yıldız
Şekil 1. SDSS J164808.23+765802.5 adlı yıldızın saptanan ışık değişimlerine örnek.

RTT150 ile değişen olduğu keşfedilen bu yıldızın ayrıntılı olarak takip edilmesi ve değişim doğasının yakından incelenmesi gerekiyor. Ancak, araştırma grubunun yaptığı ilk incelemelere göre, SDSS J164808.23+765802.5 adlı yıldız bir zonklayan değişen yıldız. Bu tür değişen yıldızlar, iç yapılarındaki kararsızlıklar nedeniyle yarıçaplarını düzenli olarak arttırıp azaltıyorlar. Yani, yıldız dönemli bir şekilde şişip, büzülüyor. Bu sırada, yıldızın büyüklüğü artarken, yoğunluğu azalıyor, sıcaklığı artıyor. Sıcaklığın artması ise yıldızın parlaklığını önemli ölçüde arttırıyor. Astronomlar bu parlaklık artış azalış düzeninden yıldızın zonklayan bir yıldız olduğunu anlayabiliyorlar.

Yrd. Doç. Dr. Sinan Aliş’in liderlik ettiği grubun elde ettiği gözlemler, SDSS J164808.23+765802.5 adlı yıldızın yaklaşık 3 saatlik bir dönemle (periyotla) şişip büzüldüğünü gösteriyor (Şekil 1). Bu gruba dahil olan değişen yıldızların çoğu düzgün bir hareketle, bütünlük içinde yarıçapını arttırıp azaltıyor. Astronomlar bu tür zonklamaları çapsal zonklamalar olarak adlandırıyorlar (Şekil 2).

Değişen Yıldız
Şekil 2. Zonklayan yıldızlarda meydana gelen çapsal zonklamalar.

Ancak bu grubun bazı alt sınıflarında zonklamalar düzenli olmayabiliyor, yıldızın farklı yerlerinde farklı dönemlerde şişip büzülmeler meydana gelebiliyor. Bu tür zonklamalar da çapsal olmayan zonklamalar olarak adlandırılıyor (Şekil 3).

Dr. Aliş’e göre; keşfin kendisinin çok büyük bir bilimsel önemi yok, yalnızca titiz ve dikkatli çalışmanın bir sonucu. Ancak bugünden sonra bu yıldızın ayrıntılı incelenmesiyle elde edilecek bilgiler astronomlar için önemli olacak. Araştırmacılar önümüzdeki günlerde İstanbul Üniversitesi Gözlemevi’nin 60 cm’lik IST60 teleskobuyla yıldızı ayrıntılı incelemeye alacak ve parlaklık değişimlerini takip edecek.

Şekil 3. Delta Scuti türü zonklayan yıldızlarda çoğunlukla görülen çapsal olmayan zonklamalar.

Önümüzdeki günlerde IBVS’nin 6213 numaralı sayısında yayınlacak çalışmaya göre, SDSS J164808.23+765802.5 adlı yıldız zonklayan değişen yıldızların bir alt grubu olan Delta Scuti sınıfından. Bu da yıldızın çapsal olmayan zonklamalar yaptığı anlamına geliyor.

İlk belirlemeler yıldızın yüzey sıcaklığının Güneş’e benzer bir şekilde 6000 K olduğunu gösteriyor. Küçük Ayı takımyıldızında en son adlandırılmış değişen yıldız BB UMi adında. IAU’nun değişen yıldızları adlandırma kurallarına göre, Yrd. Doç. Dr. Sinan Aliş ve arkadaşları tarafından keşfedilen bu yeni değişenin adı büyük olasılıkla BC UMi olacak.

Uluslararası Astronomi Birliği’nin Değişen Yıldızlar Bülteni IBVS’ye http://konkoly.hu/ibvs/adresinden erişilebilinir.

Kaynak: http://fen.istanbul.edu.tr/astronomi/?p=7331