Biz kuzey yarımküre gözlemcileri için Büyük ve Küçük Ayı takımyıldızları ne ifade ediyorsa, güney yarımküre gözlemcileri için Crux (Güneyhaçı) takımyıldızı da aynısını ifade etmektedir.
Crux kapladığı alan bakımından en küçük takımyıldızı olmasına karşın Hristiyanlık dinine ait Haç motifine olan benzerliği gereği en çok bilinen takımyıldızlarından biridir.
Güney yarımkürede bulunan Avustralya, Yeni Zelanda, Samoa ve Papua Yeni Gine gibi devletlerin bayraklarında da kendine yer bulan Crux takımyıldızı, Samanyolu gökadasının yoğun arka planı üzerinde başlıca beş yıldızı ile bir haç şekli oluşturur.
Antik Yunan astronomisinde bilinen bir takımyıldızı olan Crux, genellikle başlı başına bir takımyıldızı olarak düşünülmemekte, aksine Centaurus (Erboğa) takımyıldızının bir unsuru olarak boğanın arka bacağı olarak resmediliyordu. Mısır’ın alçak enlemlerinde gözlemlenebilmesi sebebiyle İskenderiye’li Ptolemius (Batlamyus) tarafından Algemest’te kataloglanmış olmasına karşın Crux takımyıldızı asıl ününe coğrafi keşifler sırasında kavuşacaktı.
Kaşif Amerigo Vespucci, kendisinin 1501-1502 yılları arasında gerçekleştirdiği ikinci seyahatinde Crux takımyıldızını gözlemlemekle kalmamış, takımyıldızın sınırları içinde bulutsulardan Kömür Çuvalı Bulutsusu’nu da gözlemlemişti. Crux takımyıldızı, çağın gökyüzü haritalarında doğru koordinatlarında ilk kez Petrus Plancius ve Jodocus Hondius tarafından 1598 yılında haritalandırılacaktı. Centaurus takımyıldızından bağımsız şekilde ilk kez 1603 yılında haritalandıran Frederick de Houtman olacaktı.
Crux Takımyıldızı’nın sağı, solu üç bir yanı Centaurus (Erboğa) takımyıldızı ile çevrilidir. Gece göğünün yüzde 0.165 kaplaması ile 88 takımyıldızın en ufağı olarak kalmaktadır. 1922 yılında Uluslararası Astronomi Birliği tarafından “Cru” kısaltması layık görülmüştür.
Güney yarımkürede 12 saat 30 dakika açılımda ve 60 derece yükselimde yer alan takımyıldız bugün yalnızca 30 derece kuzey enleminden daha güneyde bulunan bölgelerde görülebilir. Crux takımyıldızı tropikal bölgelerde Nisan’dan Haziran’a kadar gözlemlenebilir. Ayrıca Crux takımyıldızı, güney yarımkürede yön bulmakta da kullanılmaktadır.
Şimdi güney yarımkürede güney kutbunu nasıl bulacağız? Öncelikle söyleyelim bu iş Polaris’i bulmak kadar kolay değil. Üç temel adımla güney kutbunu buluyoruz:
1) Alpha Crucis ve Gamma Crucis’i tek bir hatta aşağı yönlü izdüşümünü yapın.
2) Komşu takımyıldızı Centaurus’un Alpha Centauri (Rigil Kent) ve Beta Centauri (Hadar) yıldızlarını da yanal bir hatta birleştirin. Ve bu doğrunun tam ortasından dik acıyla aşağı ikinci bir hat çıkarın.
3) Birince ve ikinci adımdaki hatları aşağı düzlemde kesiştirin. İşte bu kesişimin bir iki derece solu güney kutbudur.
Zor da değil hani!
Takımyıldızın en parlak yıldızı Acrux, yani Alpha Crucis’tir. Çoklu yıldız sistemidir, küçük bir teleskopla gözlem yapıldığında mavi ve beyaz renklerde B sınıfı iki yıldız ayrı şekilde görülebilir Dünya’dan 321 ışık yılı uzaklıktadır.
Mimosa adı ile de bilinen Beta Crucis, takımyıldızın ikinci en parlak yıldızıdır ve Güneş’in 16 katı kütleye sahiptir. Şu an oturduğunuz yerden 353 ışık yılı uzaklıktadır. Takımyıldızını oluşturan diğer üç yıldızın isimleri ise Gacrux (88 ışık yılı), epsilon Cru (229 ışık yılı) ve delta Cru (345 ışık yılı).
Crux Takımyıldızı ayrıca Coalsack (Kömür Çuvalı) Bulutsusu’na ev sahipliği de yapmaktadır. 550 ışık yılı uzaklıkta bulunan bu bulutsu “karanlık bulutsu” sınıfındandır. Gece gökyüzünde Samanyolu’nun yoğunlaştığı bir kuşakta sanki siyah bir yama gibi gözükmektedir. Karanlık bulutsular bulunan büyük ölçekli toz parçacıkları, donmuş şu, azot, karbon monoksit ve diğer basit organik molekülleri kaplamaktadır. Ortaya çıkan parçacıklar görünür ışığın kozmik bulut içerisinden geçişini engeller ve soğurma özelliği gösterir. Karanlık bulutsular, ya Atbaşı Bulutsusu gibi parlak bir bulutsunun bir kısmını örttüklerinde veyahut Kömür Çuvalı Bulutsusu gibi arka plandaki yıldızları örttüklerinde görülebilirler.
Yavuz Tüğen