Kelebek diyagramı, Güneş aktivitelerini (Güneş lekelerini) kayıt altına alan ve bunları anlamlandırmaya yarayan bir diyagramdır.

Güneş’in üzerinde yapılan çalışmalar sonucunda üzerinde patlamalar olduğu keşfedildi. Araştırmalar bu patlamalar sonucunda Güneş’in üzerinde (Güneş’e göre) soğuk bölgelerin yani lekelerin oluştuğu gözlendi. Bu patlamalar kayda alındığında, patlamaların periyotlar halinde olduğu ortaya kondu (Güneş patlamaları hakkında bilgileri şuradan öğrenebilirsiniz).

gunesruzgari78156

Güneş patlamaları 11 yıllık periyotlar ile gerçekleşiyor ve her 11 yılda maksimuma ulaşıyor. Fakat periyot doğrusal artan bir şekilde değil artıp azalan şekilde. Örnekle açıklayalım 2009’u, periyodun başlangıcı sayarsak, o yıl 30-40 patlama gerçekleşsin, her sene gün geçtikçe artacak bu patlamalar 2014-2015 yılında maksimuma ulaşacak.

Yani yılda 170-210, sonrasında yaklaşık 2020’ye kadar azalacak ve tekrar 40-50 seviyelerine inecek… Yani 11 yılın ortasına kadar önce artan sonrasında azalan aktivite gözlemlenecek (örneğimizde kullanılan sayılar hayalidir, durumu açıklamak için yazılmıştır).

kelebek-diyagram-1

Bilim insanları bu verileri alıp kayda geçtiklerinde, salt artıp azalan bir grafik elde ettiler. Elde ettikeri grafik üst tarafta gösterilmiştir. Grafik x ekseninde yılları (yatay eksen), y ekseninde ise yıl içinde gözlenmiş toplam leke sayısını gösteriyor. Güneş üzerindeki lekeler kayıt altına alındıktan sonra, bilim insanları bu lekelerin oluşum yerlerini inceleme başladılar. Yapılan gözlemlerde lekelerin yaklaşık 30 derece kuzey ve güney enlemlerinden Güneş’in ekvatoruna kadar olan bölgede olduğu anlaşıldı.

İşte işin ilginç kısmı burada ortaya çıkıyor. Yine bu araştırmalar sırasında lekelerin aynı zamanda yaklaşık eşit-zıt enlemlerde ortaya çıktığı ve periyodun ilk başlangıç zamanından döngünün sonuna doğru gidildikçe, leke oluşumlarının 30’lu enlemlerden ekvatora doğru olduğu gözlendi. Örnekle açıklayalım; 2000 yılını leke periyodu başlangıcı, 2011 yılını da sonu kabul edelim. 2000 yılında lekeler ilk olarak 30’lu enlemlerde gözlenirken 2011 yılına geldikçe her sene ekvatora biraz daha yaklaşan lekeleri gözlemlemiş olacağız.

kelebek-diyagram-2

Lekelerin eğer bir grafiğini çıkaracak olursanız göreceksiniz ki, her 11 senelik bir periyod bir kelebeğe benziyor. İşte üstte gördüğünüz kelebek benzeri noktalı grafiğin tümüne astronomide kelebek diyagaramı deniliyor.

Kelebek diyagramı tarihçesi ise diyagrama bakarak anlayacağınız gibi 1870-1880’lere dayanır. İngiliz Kraliyet Greenwich Gözlemevi’nin 1874 yılında ilk gözlemi ile başlar ve hala devam eder. Bu diyagram bize Güneş hakkında birçok bilgi verir. Mesela lekelerin rastgele oluşmadığını, süreç içerisinde kaç tane ve nerelerde oluştuğunu gösterir. Hemen belirtelim yukarıda bahsettiğimiz kelebek diyagramı sadece Güneş’e özgüdür. Fakat, diğer yıldızlarda da lekeler vardır ve belli periyotlarda bu lekeler gözlenir. Tabii ki leke gözlemini uzak yıldızlar için kolay gerçekleştiremiyoruz. Sadece bize yeterince yakın ve yeterince büyük çapa sahip yıldızlar üzerinde, zor ve kaba biçimde olsa da bu lekeleri görebilmemiz mümkün. (Bkz: Betelgeuse’un yüzey fotoğrafı)

Süleyman Yeşil

Bu makaledeki bilgiler ve grafikler spacewether.com sitesinden derlenmiştir…